Gniezno. Wczesnośredniowieczny zespół grodowy

Redakcja: Tomasz Sawicki, współredakcja: Magdalena Bis

Rok wydania: 2018

Ilość stron: 494

Oprawa: twarda

Format: 21,0 cm x 29,5 cm

Seria: Origines Polonorum Tom XI

Załącznik - płyta CD

Uwaga - wgniecione narożniki

Gniezno wraz z legendarną Górą Lecha jest nierozerwalnie związane z początkami państwa polskiego. W trakcie prowadzonych tam od ponad dziewięćdziesięciu lat wykopalisk archeologicznych zbadano m.in. kamienny kopiec na kulminacji wzniesienia, wybrane odcinki wałów obronnych wszystkich członów grodu oraz przedromańskie i romańskie pozostałości budowli kamiennych pod katedrą i w pobliżu kościoła św. Jerzego.

Zlokalizowana tu przedchrześcijańska konstrukcja, datowana od połowy IX do połowy X w., wskazuje na ceremonialną funkcję tego wzgórza, która mogła wpłynąć na usytuowanie w Gnieźnie jednego z grodów centralnych oraz ideowej stolicy państwa wczesnopiastowskiego. Od roku 940 aż do schyłku lat 20. XI w. rwał systematyczny rozwój zespołu grodowego, który objął całą Górę Lecha. Dzięki temu stał się on jednym z najważniejszych ośrodków Wielkopolski oraz kształtującej się wówczas struktury państwowej.

Tom Gniezno - wczesnośredniowieczny zespół grodowy to najobszerniejsze podsumowanie wyników przeprowadzonych tam prac badawczych. Uwzględniono zarówno starsze, jak i zupełnie nowe opracowania, które stanowić będą podstawę do ukierunkowania dyskusji i planowania dalszych badań. Przede wszystkim uzyskano obraz zespołu grodowego w nowych ramach chronologicznych, przewartościowano dotychczasowe rozumienie przemian topograficznych wzgórza związanych z osadnictwem grodowym oraz funkcji pełnionych przez poszczególne jego człony, zwłaszcza w relacji gród książęcy - podgrodzie I.

Spis treści:

O autorach  /9

Wstęp (Tomasz Sawicki)  /13

I. Uwarunkowania geomorfologiczne średniowiecznego osadnictwa w Gnieźnie (Iwona Hildebrandt-Radke)  /17

I.1. Położenie Gniezna  /17

I.2. Budowa geologiczna  /17

I.3. Ukształtowanie powierzchni terenu  /19

I.4. Wody powierzchniowe  /19

I.5. Lokalizacja średniowiecznego osadnictwa  /20

I.6. Skutki inwestycji budowlanej i użytkowania terenu w zapisie osadów jeziornych  /23

I.7. Wnioski  /25

II. Środowisko i procesy osadnicze Gniezna u schyłku starożytności i w średniowieczu w świetle źródeł palinologicznych (Mirosław Makohonienko)  /27

II.1. Wprowadzenie  /27

II.2. Geneza krajobrazu przyrodniczego Gniezna  /29

II.3. Źródła  /31

II.4. Przemiany szaty roślinnej i rozwój krajobrazu kulturowego w holocenie na podstawie osadów z Jeziora Świętokrzyskiego  /31

II.5. Szata roślinna i krajobraz okolic Gniezna na przełomie starożytności i wczesnego średniowiecza  /36

II.6. Przemiany szaty roślinnej i rozwój krajobrazu kulturowego we wczesnym średniowieczu  i w czasach późniejszych  /39

II.7. Uwagi o historii szaty roślinnej w otoczeniu Jeziora Świętego  /41

II.8. Osadnictwo a zmiany bioróżnorodności i struktura krajobrazu  /43

III. Gniezno w wiekach średnich oczyma historyka (Józef Dobosz)  /47

III.1. Gniezno jako centrum tzw. pierwszej monarchii piastowskiej  /48

III.2. Główne tendencje w rozwoju Gniezna po odbudowie monarchii Piastów przez Kazimierza Odnowiciela  /51

III.3. Gniezno we władaniu wielkopolskiej linii Piastów (do 1296 r.)  /54

IV. Nazwa Gniezno i przymiotnik gnieźnieński (Ewa Wolnicz-Pawłowska)  /57

V. Dzieje badań Góry Lecha (Tomasz Sawicki)  /63

V.1. Najstarsze badania Gniezna  /63

V.2. Badania gnieźnieńskiego zespołu grodowego w latach 1926-2016  /65

V.3. Podgrodzie I  /73

V.4. Podgrodzie II  /76

V.5. Podgrodzie III  /78

VI. Stan i perspektywy badań nad wczesnośredniowiecznym zespołem grodowym w Gnieźnie (Tomasz Sawicki)  /85

VII. Osadnictwo pradziejowe na terenie Gniezna i w jego regionie (Łukasz Kaczmarek)  /91

VIII. Osadnictwo wczesnośredniowieczne na terenie Gniezna i w jego regionie (Tomasz Janiak, Łukasz Kaczmarek)  /105

VIII.1. Faza B (VII-VIII w.)  /105

VIII.2. Faza C (IX - połowa X w.)  /105

VIII.3. Faza D (2. połowa X - 1. połowa XI w.)  /107

VIII.4. Faza E (2. połowa XI - połowa XIII w.)  /111

IX. Powstanie i rozwój wczesnośredniowiecznego zespołu grodowego (Tomasz Sawicki)  /119

IX.1. Wprowadzenie  /119

IX.2. Faza I - rozwój ośrodka gnieźnieńskiego (VIII/IX w. - ok. 940 r.)  /121

IX.3. Faza II - powstanie gnieźnieńskiego zespołu grodowego (ok. 940 - ok. 983 r.)  /123

IX.4. Faza III - rozbudowy gnieźnieńskiego zespołu grodowego (ok. 983 - 1038/1039 r.)  /134

IX.5. Faza IV  - odbudowa ośrodka (1039 r. - ok. połowy XIII w.)  /140

IX.6. Podsumowanie  /143

X. Wyniki badań nieinwazyjnych i wykopaliskowych przy kościele św. Jerzego (Tomasz Sawicki)  /147

XI. Pozostałości architektury przedromańskiej i romańskiej (Tomasz Janiak)  /165

XI.1. Kościół św. Jerzego  /166

XI.2. Relikty w rejonie kościoła św. Jerzego  /175

XI.3 Inne relikty  /183

XII. Katedra gnieźnieńska we wczesnym średniowieczu (Tomasz Janiak)  /189

XII.1. Katedra w źródłach pisanych  /189

XII.2. Dzieje badań archeologicznych  /192

XII.3. Stan badań nad architekturą katedry  /198

XII.4. Rekonstrukcja faz architektonicznych kościoła katedralnego  /206

XII.5. Elementy wystroju wnętrza  /224

XII.6. Przekształcenia romańskiej bazyliki do czasu gotyckiej przebudowy (XIII - połowa XIV w.)  /230

XIII. Relikty zamku książęcego (Tomasz Sawicki)  /235

XIV. Wczesnośredniowieczne drewniane budownictwo mieszkalne (Tomasz Sawicki)  /249

XIV.1. Zabudowa na terenie grodu książęcego  /249

XIV.2. Zabudowa na podgrodziach I-III   /252

XIV.3. Podsumowanie  /267

XV. Ceramika naczyniowa z badań archeologicznych na Górze Lecha (Łukasz Kaczmarek)  /271

XV.1. Wstęp  /271

XV.2. Charakterystyka zespołów ceramicznych  /273

XVI. Praca ceramiki architektonicznej z końca XII w. (Tomasz Sawicki)  /301

XVI.1. Okoliczności odkrycia i opis znalezisk  /301

XVI.2. Klasyfikacja odkrytych płytek ceramicznych  /308

XVI.3. Przedstawienia ikonograficzne na płytkach i ich pochodzenie  /315

Aneks 1. Ślady produkcji szklarskiej odkryte w obrębie pracowni ceramicznej (Joanna Sawicka)  /322

XVII. Pozostałości pracowni wytwarzającej posadzkowe szkliwione płytki ceramiczne (Joanna Sawicka)  /331

XVII.1. Charakterystyka zbioru  /331

XVII.2. Klasyfikacja odkrytych płytek ceramicznych  /333

XVII.3. O romańskich posadzkach w gnieźnieńskiej katedrze  /336

XVII.4. Pochodzenie analizowanych płytek  /338

XVII.5. Wnioski  /339

XVIII. Pozostałości średniowiecznych szkieł okiennych (Joanna Sawicka)  /341

XVIII.1. Miejsca znalezienia i charakterystyka zabytków  /341

XVIII.2. Wątki zdobnicze  /346

XVIII.3. Oprawy, teowniki  /349

XVIII.4. Wyniki badan technologicznych  /349

XIX. Pozostałości domniemanej wczesnośredniowiecznej pracowni złotniczej (Tomasz Sawicki)  /355

XX. Zwierzęta gnieźnieńskiego zespołu grodowego we wczesnym średniowieczu (Daniel Makowiecki, Marzena Makowiecka)   /363

XX.1. Wstęp  /363

XX.2. Kontekst archeologiczno-historyczny  /363

XX.3. Materiał i metody  /364

XX.4. Szczątki zwierzęce w poszczególnych strefach  /364

XX.5. Wiek osobniczy (śmierci - uboju) ssaków domowych konsumpcyjnych  /372

XX.6. Dane osteometryczne - formy ssaków domowych i dzikich  /373

XX.7. Fauna zespołu gnieźnieńskiego w ujęciu porównawczym  /374

XX.8. Znaczenie gospodarze i kulturowe zwierząt  /376

XX.9. Podsumowanie  /382

XXI. Podsumowanie (Tomasz Sawicki)  /407

Summary  /413

Bibliografia  /419

Indeksy  /445

- Indeks osób  /445

- Indeks geograficzny i etniczny  /453

Spis rycin w tekście i ilustracji zamieszczonych na CD  /461

Spis tabel w tekście i zamieszczonych na CD  /491