Źródła do dziejów Żmudzi (1522-1648)

Opracowali – Eugenijus Saviščevas i Jonas Drungilas
Redakcja – Tomasz Kempa

Podczas przygotowywania do druku przed dziesięcioma laty zbioru przywilejów nadanych Żmudzi zrodził się pomysł uzupełnienia go o dokumenty, które dostarczą więcej informacji o specyfice historii politycznej i społecznej tego regionu. Jednak poszukiwanie i opracowanie tego rodzaju źródeł wymagały znacznie więcej czasu, dlatego wówczas trzeba było zrezygnować z tego pomysłu. Możliwość przeprowadzenia kwerendy w tym właśnie kierunku pojawiła się po uzyskaniu środków z Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki, przyznanych przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Rzeczypospolitej Polskiej, w ramach projektu badawczego koordynowanego przez prof. Tomasza Kempę z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Zgodnie z założeniami w prezentowanym tomie zebrano źródła ukazujące rozwój polityczny i społeczny Żmudzi oraz specyfikę i odmienność tej krainy, które obok publikacji przywilejów ziemskich mogą stać się swoistym przewodnikiem przedstawiającym różne aspekty życia publicznego ziemi żmudzkiej w okresie wczesnonowożytnym.

Do publikacji zostały wybrane dokumenty z lat 1522-1648, spisane w języku ruskim i polskim. Pierwsza data wynika z najwcześniejszego odnalezionego dokumentu wpisującego się w przyjęte przez wydawców założenia. Rok 1648 wybrano jako datę zmiany władców, zapowiadającą jednocześnie ważne przemiany w Wielkim Księstwie Litewskim w związku z rozpoczynającym się powstaniem Chmielnickiego.

Edycja zawiera głównie publiczne dokumenty związane z rządami na Żmudzi. Co prawda wydawcy zdecydowali się umieścić w publikacji kilka przywilejów nadanych poszczególnym osobom, jednak ich treść ma wyraźny charakter publiczny, a przede wszystkim ukazuje specyfikę tej litewskiej prowincji. Odnosi się bowiem do urzędów funkcjonujących jedynie na Żmudzi bądź do sposobu ich nadawania przez hospodara. Ponadto w zbiorze zostało zamieszczonych kilka listów, w których m.in. można znaleźć informacje ukazujące przebieg elekcji i nominacji na starostwo żmudzkie lub przedstawiające sytuację wyznaniową w tej krainie. Część z nich została opublikowana jedynie we fragmentach, gdyż pozostałe ich partie nie dotyczą spraw żmudzkich. Główny trzon dokumentów zamieszczonych w publikacji można uznać wszakże za źródła do historii żmudzkiego parlamentaryzmu. Ukazują one zasadniczo rozwój tradycji komunikacji politycznej między regionem a centrum państwa (Wielkim Księciem Litewskim i miejscowymi urzędnikami oraz stanem szlacheckim). Z prowincji do kancelarii wielkiego księcia były wysyłane skargi, prośby, uchwały zgromadzeń szlacheckich. Z kolei z kancelarii wielkoksiążęcej na Żmudź trafiały różne nakazy, przywileje dla mianowanych urzędników, regulaminy dotyczące zarządzania, wyroki sądu książęcego etc. Większość tych dokumentów ma istotne znaczenie, gdyż ich wymierne skutki wywarły określony wpływ na zarządzanie prowincją, a także na jej życie społeczno-polityczne. Zbiór zawiera też zachowane instrukcje sejmikowe z terenu Żmudzi i inne dokumenty wiążące się z funkcjonowaniem tutejszych sejmików. Włączono do niego wszystkie znane wydawcom instrukcje sejmiku żmudzkiego z okresu do 1648 r.

(opis wydawcy)

Spis treści:

Wstęp   /V

Zasady doboru publikowanych dokumentów  /V

Specyfika historyczna Żmudzi  /VII

Zasady publikacji dokumentów  /XIV

Wykaz skrótów   /XVII

ŹRÓDŁA DO DZIEJÓW ŻMUDZI (1522-1648). SPIS DOKUMENTÓW 

1. Wyrok Zygmunta I w sprawie kasztelana wileńskiego i starosty żmudzkiego Stanisława Janowicza Kieżgajły z ciwunami i szlachtą ziemi żmudzkiej dotyczący prawa podawania ciwuństw i dworów na Żmudzi   /3 

2. List Zygmunta I do kasztelana wileńskiego i starosty żmudzkiego Stanisława Kieżgajły dotyczący prawa szlachty żmudzkiej do korzystania z pożytków leśnych i rzecznych   /5 

3. Dwa listy Zygmunta I do kasztelana wileńskiego i starosty żmudzkiego Stanisława Kieżgajły w odpowiedzi na skargi szlachty żmudzkiej na postępowanie Kieżgajły, w związku z wprowadzaniem przez niego różnych zakazów, a także do skarżących   /6 

4. List Zygmunta I do kasztelana wileńskiego i starosty żmudzkiego Stanisława Kieżgajły w związku z nadaniem włości szawelskiej biskupowi wileńskiemu, księciu Janowi   /8 

5. Poselstwo od Zygmunta I do kaszelana wileńskiego i starosty żmudzkiego Stanisława Kieżgajły oraz do ciwunów żmudzkich w związku z nadaniem włości szawelskiej biskupowi wileńskiemu, księciu Janowi   /10

6. Przywilej dla Stanisława Stanisławowicza Kieżgajły na starostwo żmudzkie    /13

7. List Zygmunta I do ciwunów żmudzkich informujący o posłaniu na Żmudź urzędników hospodarskich, mających dokonać popisu majętności szlacheckich    /17

8. Ustawa Zygmunta I dotycząca dzierżaw i powinności poddanych hospodarskich na Żmudzi   /19

9. Zygmunt I w w sprawie wybierania poborów kunicznych z dóbr żmudzkich   /30

10. List Zygmunta I do dzierżawców dwórów hospodarskich na Żmudzi z informacją o ustanowieniu pisarzem w ziemi żmudzkiej Andrzeja Mackowicza, który ma dołożyć starań, by majątki hospodarskie przynosiły jak największe dochody   /31

11. Zygmunt I do ciwunów żmudzkich w sprawie wybierania dochodów i skarg poddanych z dóbr hospodarskich w związku z powołaniem na pisarza ziemi żmudzkiej Andrzeja Mackowicza    /34

12. List Zygmunta I do mytników kowieńskich o poruczeniu pieczy nad wszystkimi puszczami żmudzkimi Andrzejowi Mackowiczowi   /38

13. List Zygmunta I do ciwunów żmudzkich z informacją o ustanowieniu pisarzem w ziemi żmudzkiej Bogdana Mitkowicza   /40

14. Sprawa ciwunów żmudzkich Jakuba Juszkowicza [Szukowicza] i ŁawrynaSzukowicza ze Stanisławem Orwidem o gubernatorstwo żmudzkie   /42

15. Zygmunt I na prośby urzędników i szlachty żmudzkiej zgadza się na oddanie godności starosty żmudzkiego wojewodzie połockiemu Piotrowi Stanisławowiczowi Kiszce    /45

16. Przywilej dla Piotra Stanisławowicza Kiszki na starostwo żmudzkie   /47

17. Zygmunt I do szlachty żmudzkiej z powiadomieniem o czasowej nominacji na hetmana ziemi żmudzkiej (sprawcy wojska żmudzkiego) ciwuna pojurskiego i korszewskiego Adama Bejnarowicza (Bejnartowicza)   /50

18. List Zygmunta I do sprawcy wojska żmudzkiego Adama Hanusowicza Bejnarowicza oraz całej szlachty żmudzkiej z nakazem stawienia się na popis pod rozkazy hetmana najwyższego litewskiego Jerzego Radziwiłła    /51

19. Zygmunt I do urzędników i szlachty żmudzkiej, by w sprawach dotyczących Żmudzi udawała się do prywatnej siedziby starosty żmudzkiego Jana Mikołajewicza Radziwiłła w Kiejdanach   /53

20. Zygmunt I do szlachty żmudzkiej z zawiadomieniem, iż polecił staroście żmudzkiemu Janowi Radziwiłłowi, aby zapanował nad porządkiem i bezpieczeństwem w tej prowincji, a także ukarał winnych kradzieży, rozbojów i zabójstw   /54

21. List Zygmunta I do starosty żmudzkiego Jana Radziwiłła w odpowiedzi na skargi szlachty żmudzkiej dotyczące wykorzystywania ich w działaniach wywiadowczych w czasie konfliktu z Moskwą   /56

22. Zygmunt I do dworzanina hospodarskiego Mikołaja Narbuta i ciwunów żmudzkich w sprawie wprowadzenia do obiegu nowej monety   /58

23. Zalecenia Zygmunta I dane Kmicie Kuncewiczowi, który ma wpłynąć na zakończenie buntów chłopskich na Żmudzi   /59

24. Ustawa uściślająca powinności poddanych hospodarskich na Żmudzi   /62

25. Dwa listy Zygmunta I do mytnika kowieńskiego Iwana Kuncewicza w sprawie wyznaczenia dróg oraz pobierania myta od kupców zmierzających ze Żmudzi do Prus   /68

26. Przywilej Zygmunta I dla Macieja Wojciechowicza Kłoczki na starostwo żmudzkie   /72

27. Prośby bojarów żmudzkich i odpowiedzi na nie Zygmunta I na sejmie wileńskim 1542 r.   /73

28. Zygmunt I do kanonika wileńskiego, plebana kowieńskiego, kiernowskiego i pozwolskiego Erazma Ostafiejewicza w sprawie prawa szlachty żmudzkiej do wstępu do puszcz hospodarskich   /80

29. Starosta żmudzki i kasztelan trocki Hieronim Chodkiewicz do ciwuna berżanskiego Sebastiana   Mikołajewicza Kęstorta w sprawie krzywd, jakich doświadcza od Kęstorta kanonik żmudzki i pleban łuknicki Stefan   /81

30. Próśby szlachty żmudzkiej i odpowiedzi na nie Zygmunta Augusta na sejmie wileńskim 1551 r.  /83

31. Zygmunt August do starosty żmudzkiego Hieronima Chodkiewicza w sprawie posłania mierników włócznych do majątków hospodarskich na Żmudzi    /89

32. Prośby szlachty żmudzkiej i odpowiedzi na nie Zygmunta Augusta na sejmie wileńskim 1554 r.  /91

33. Prośby szlachty żmudzkiej i odpowiedzi na nie Zygmunta Augusta na sejmie wileńskim 1559 r.   /98

34. Prośby szlachty żmudzkiej i odpowiedzi na nie Zygmunta Augusta na sejmie wileńskim 1563 r.  /102

35. List Zygmunta Augusta do marszałka dworzanina hospodarskiego i ciwuna ejragolskiego Mikołaja Wołodkiewiczaz zawiadomieniem o sejmie polsko-litewskim w Łomży, na który mają udać się litewscy posłowie  /107

36. Ciwunowie w imieniu całej szlachty żmudzkiej zawiadamiają pismem okrężnym o decyzjach Zygmunta Augusta w sprawie wyboru urzędników sądów ziemskich i tymczasowym funkcjonowaniu starego systemu sądownictwa na Żmudzi   /108

37.Proźby szlachty żmudzkiej i odpowiedzi na nie Zygmunta Augusta   /109

38. Prośby szlachty żmudzkiej i odpowiedzi na nie Zygmunta Augusta na sejmie wileńskim 1566 r.  /115

39. Postanowienie Zygmunta Augusta o odłożeniu rozstrzygnięcia sporu o kolejność wotowania na sejmie między posłami wołyńskimi a żmudzkimi   /118

40. Zygmunt August zawiadamia starostę żmudzkiego Jana Hieronimowicza Chodkiewicza o oddaniu ciwuństwa gondyńskiego stolnikowi litewskiemu Mikołajowi Dorohostajskiemu do czasu zwrotu jemu długu w kwocie 2 tys. kop groszy litewskich   /120

41. Prośby szlachty żmudzkiej i odpowiedzi na nie Zygmunta Augusta na sejmie brzeskim w 1566 r.  /123

42. Postanowienie Zygmunta Augusta na sejmie w Lublinie o odłożeniu rozstrzygnięcia sporu o kolejność wotowania między posłami wołyńskimi a żmudzkimi w czasie przyszłych sejmów walnych   /126

43. List Zygmunta Augusta do starosty żmudzkiego Jana Hieronimowicza Chodkiewicza w sprawie wyboru posłów ze Żmudzi na sejm walny Rzeczpospolitej   /128

44. Zygmunt August nakazuje dzierżawcom hospodarskim i ciwunom żmudzkim, żeby niezwłocznie oddali „małe pobory” do skarbu ziemskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego    /130

45. List ciwunów ziemi żmudzkiej do starosty żmudzkiego Jana Hieronimowicza Chodkiewicza w sprawie konfliktu o dobra przynależne do ciwuństwa korszowskiego   /131

46. Szlachta ziemi żmudzkiej, zebrana na sejmiku w Krożach, zawiadamia starostę żmudzkiego Jana Hieronimowicza Chodkiewicza o wyborze posłów na sejm koronacyjny Henryka Walezego, a także składa prośby w różnych sprawach  /134

47. Uchwała sejmiku żmudzkiego obradującego w Wilkiji 1576 r.   /137

48. Stefan Batory do starosty żmudzkiego Jana Chodkiewicza, dzierżawców i ciwunów ziemi żmudzkiej w sprawie ochrony dóbr kościelnych na Żmudzi   /139

49. Stefan Batory stwierdza, że ziemia żmudzka nie podlega uchwałom sejmu walnego, jeśli w sejmie tym nie mogli - z powodu błędów w listach zwołujących sejmiki przedsejmowe lub późnego ich dostarczenia - uczestniczyć posłowie reprezentujący Żmudź. Ponadto król potwierdza, że sejmiki żmudzkie odbywać się mają w Rosieniach   /141

50. Stefan Batory stwierdza, że mimo niebytności posłów żmudzkich na warszawskim sejmie 1578 r., gdzie zapadła decyzja o zwołaniu pospolitego ruszenia i poborze na potrzeby wojny z Moskwą, szlachta żmudzka gotowa jest wziąć udział w tym konflikcie. Król na prośby urzędników żmudzkich uznaje, że nie narusza to w żaden sposób przywilejów i wolności ziemi żmudzkiej   /143

51. Stefan Batory pozwala obywatelom ziemi żmudzkiej wykupić z zastawu u krewnych nieboszczyka Macieja Pietkiewicza miasteczko Rosienie, aby mogły się w nim odbywać sejmiki i zbierać sądy. Ponadto król nakazuje podczaszemu litewskiemu Janowi Kiszce wymierzyć plac pod budowę tam dworu dla przechowywania ksiąg sądowych   /145

52. Uchwała szlachty żmudzkiej zebranej na zjeździe w Wilkiji   /147

53. Instrukcja sejmiku żmudzkiego dana posłom na sejm koronacyjny w Krakowie   /149

54. Odpowiedzi króla Zygmunta III na prośby obywateli ziemi żmudzkiej wniesione na sejmie koronacyjnym   /158

55. Zygmunt III wyznacza Stanisława Czechowicza do nadzorowania i ochrony puszcz żmudzkich  /160

56. Zygmunt III zwołuje elekcję starosty żmudzkiego w Rosieniach   /162

57. Przywilej Zygmunta III dla Jerzego Chodkiewicza na starostwo żmudzkie   /163

58. Dekret królewskiego sądu w sprawie podskarbiego ziemskiego litewskiego Dymitra Chaleckiego z chorążym wołkowyskim i podstarościm żmudzkim Stanisławem Puksztą Klawsgiełłowiczem   /166

59. Zygmunt III do wojewody trockiego Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła o elekcji i nominacji Stanisława Radziwiłła na starostwo żmudzkie    /169

60. Stanisław Radziwiłł do brata, wojewody trockiego Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotki” o przebiegu elekcji na starostwo żmudzkie   /170

61. Uchwała sejmiku elekcyjnego w Rosieniach podjęta w związku z wyborem nowego starosty żmudzkiego Stanisława Radziwiłła   /172

62. Stanisław Radziwiłł do Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotki” w nawiązaniu do elekcji na starostwo żmudzkie, m.in. o języku litewskim (fragment)   /174

63. Ustawa Stanisława Radziwiłła poddanym ciwuństw należących do starostwa żmudzkiego  /175

64. Instrukcja sejmiku żmudzkiego dana posłom Andrzejowi Wołłowiczowi i Wojciechowi Radzimińskiemu na sejm warszawski 1598 r.   /177

65. Wojciech Radzimiński do wojewody wileńskiego Krzysztofa Radziwiłła „Pioruna” o przebiegu elekcji na starostwo żmudzkie (fragment)   /183

66. Instrukcja sejmiku żmudzkiego dana posłom Janowi Szemetowi i Zygmuntowi Kamieńskiemu na sejm warszawski 1607 r.   /185

67. Instrukcja sejmiku żmudzkiego dana posłom Malcherowi Szemetowi i Janowi Talatowi na sejm warszawski 1611 r.   /187

68. Odpowiedź Zygmunta III na postulaty szlachty żmudzkiej dotyczące obsady urzędu starosty żmudzkiego i komisji do rozgraniczenia Żmudzi z Kurlandią i Prusami   /199

69. Szlachta żmudzka do Zygmunta III, przez posła Jerzego Dowgiałłę, z postulatem zwołania zjazdu głównego w Wielkim Księstwie Litewskim   /200

70. Zygmunt III do szlachty żmudzkiej z zawiadomieniem o wysłaniu posła Jana Mleczki na sejmik (przed zjazdem głównym) zwołany na 10 września 1614 r.   /202

71. Instrukcja sejmiku żmudzkiego na zjazd główny do Wilna dana posłom Krzysztofowi Szemetowi i Adamowi Dyrmie   /203

72. Szlachta żmudzka, zgromadzona na sejmiku przedsejmowym, do Jana Karola Chodkiewicza starosty żmudzkiego i hetmana wielkiego litewskiego   /207

73. Zygmunt III zezwala na przeprowadzenie elekcji chorążego żmudzkiego   /209

74. Uniwersał Zygmunta III do obywateli ziemi żmudzkiej wzywający ich do pomocy przeciw nieprzyjacielowi, który naszedł Inflanty   /210

75. List Krzysztofa Radziwiłła hetmana polnego litewskiego do szlachty ziemi żmudzkiej, wzywający ją do udzielenia pomocy księciu kurlandzkiemu przeciwko wojskom szwedzkim   /211

76. Szlachta żmudzka, zgromadzona w obozie wojskowym nad rzeka Sidabrą, informuje o wysłaniu do Krzysztofa Radziwiłła hetmana polnego litewskiego swojego przedstawiciela Andrzeja Przystanowskiego   /213

77. Szlachta żmudzka do Krzysztofa Radziwiłła z doniesieniem o postanowionym na sejmiku relacyjnym ruszeniu na nieprzyjaciela   /214

78. Uniwersał Zygmunta III do urzędników i całej szlachty ziemi żmudzkiej   /215

79. Szlachta żmudzka do Krzysztofa Radziwiłła hetmana polnego litewskiego z zawiadomieniem, iż król Zygmunt III zezwolił na dalszy zaciąg wojska   /217

80. Szlachta zgromadzona na sejmiku gromnicznym w Rosieniach do Krzysztofa Radziwiłła ze skargą na rabunki i zniszczenia dokonane przez piechotę cudzoziemską   /218

81. Uniwersał Adama Talwosza kasztelana żmudzkiego do szlachty żmudzkiej z wezwaniem do gotowości dania odporu Szwedom   /220

82. Uniwersał Krzysztofa Radziwiłła hetmana polnego litewskiego do szlachty ziemi żmudzkiej, zwołujący ją do stawienia się zbrojnie w Oniksztach   /222

83. Uniwersał senatorów, urzędników i szlachty Księstwa Żmudzkiego, zawiadamiający o stawieniu się na potrzebę wojenną i nałożeniu poboru w celu odparcia Szwedów  /223

84. Instrukcja od szlachty żmudzkiej, zebranej w obozie pod Łuknikami, dana posłowi do Krzysztofa Radziwiłła, stolnikowi upickiemu Janowi Marcinkiewiczowi   /226

85. Szlachta żmudzka, zebrana na sejmiku przedsejmowym w Rosieniach, do Krzysztofa Radziwiłła, z informacją o zamieszczeniu w instrukcji na sejm (zwyczajny w 1629 r.) postulatu wynagrodzenia zasług księcia w obronie ojczyzny   /228

86. Instrukcja sejmiku żmudzkiego na sejm nadzwyczajny w Warszawie w 1629 r., dana posłom Wacławowi Szemetowi i Jaroszowi Ukolskiemu   /229

87. Instrukcja sejmiku żmudzkiego, dana posłom na sejm 1631 r., pisarzowi ziemskiemu żmudzkiemu Janowi Mikołajowi Stankiewiczowi i Janowi Sebastianowi Kęstortowi   /233

88. Uchwała kapturowa szlachty żmudzkiej w okresie bezkrólewia 1632 r.   /239

89. Jerzy Grużewski do Krzysztofa Radziwiłła o przebiegu sejmiku żmudzkiego przed sejmem elekcyjnym, m.in. o dyskusji dotyczącej praw ewangelików   /244

90. Protestacja złożona po sejmiku relacyjnym (po sejmie konwokacyjnym) i jednocześnie przedsejmowym (przed sejmem elekcyjnym) w kwestii praw ewangelików   /247

91. Instrukcja sejmiku żmudzkiego dana posłom na sejm zwołany na 20 stycznia 1637 r., sędziemu grodzkiemu Adamowi Mikołajowi Stankiewiczowi i Mikołajowi Borowskiemu   /250

92. Instrukcja sejmiku żmudzkiego na sejm nadzwyczajny 1637 r. dana posłom Pawłowi Hołowni pisarzowi skarbowemu litewskiemu i Stefanowi Chrząstowskiemu instygatorowi Wielkiego Księstwa Litewskiego    /259

93. Instrukcja sejmiku żmudzkiego na sejm zwyczajny 1641 r., dana posłom Teodorowi Lackiemu i Jerzemu Szwerynowi   /263

94. Instrukcja sejmiku żmudzkiego na sejm 1643 r., dana posłom Jerzemu Eperyeszemu podstolemu żmudzkiemu i Mikołajowi Borowskiemu, [Rosienie], 2 stycznia 1643 r.   /271

95. Uniwersał królewski ustanawiający zasady elekcji starosty żmudzkiego   /276

96. Intromisja Jana Alfonsa Lackiego na starostwo żmudzkie   /279

97. Instrukcja sejmiku żmudzkiego na sejm 1646 r., dana posłom Janowi Mikołajowi Stankiewiczowi ciwunowi ejragolskiemu i Stefanowi Chrząstowskiemu podstolemu żmudzkiemu   /280

98. Szlachta żmudzka, zebrana na sejmiku deputackim, wydaje atestację, zaświadczając o szlachectwie rodu Olechnowiczów Paszkiewiczów   /285

99. Instrukcja szlachty żmudzkiej na konwokację 1648 r. dana posłom Wiktorynowi Mleczkowi podsędkowi żmudzkiemu i Janowi Grużewskiemu dworzaninowi królewskiemu    /288

100. Uchwała kapturowa szlachty żmudzkiej w okresie bezkrólewia 1648 r. na sejmiku przedkonwokacyjnym   /292

101. Laudum podjęte na sejmiku przedkonwokacyjnym w Rosieniach, zwołujące szlachtę żmudzką na popis i ustanawiające poczwórny pobór na potrzeby wojenne   /298

102. Instrukcja sejmiku żmudzkiego na sejm elekcyjny 1648 r.   /300

INDEKS OSÓB  /309

INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH  /323