Zjazd gnieźnieński a.D.M. Prawnoustrojowe, polityczne i kanoniczne podłoże, przebieg i skutki

Autor: Grzegorz Kazimierz Walkowski

Rok wydania: 2020

Liczba stron: 740

Okładka: twarda z obwolutą

Format: 17,0 cm x 24,0 cm

Historiografia polska, a pod jej wpływem także część europejskiej, uważa temat Zjazdu gnieźnieńskiego, jaki miał miejsce w marcu roku 1000, za niemal wyczerpany poznawczo. Na takie podejście składa się długa, sięgająca jeszcze drugiej połowy XIX wieku i krakowsko-lwowskiej szkoły historii i prawa, tradycja badawcza. Powstały w okresie pozbawienia Polski własnej państwowości, jej dorobek naukowy wymaga dostrzeżenia i docenienia, w pewnym jednak sensie jest on nieprzystający do faktycznego przebiegu zdarzeń historycznych, które obejmowały ziemie leżące na północ i zachód od głównych centrów uniwersyteckich epoki prawniczego pozytywizmu, co w określony sposób wpływało na ograniczenia percepcji tematu stosunków polsko-niemieckich. Kontynuację prac pochodzących z ukształtowanego na wskazanej właśnie podstawie kierunku myślenia przyniósł okres międzywojnia, a także pojawiające się z różnym natężeniem prace późniejsze, aż do współczesności. Mimo włożonego już wysiłku badawczego, wydaje się, że pełne i prawidłowe naświetlenie zagadnień konwentu gnieźnieńskiego nie jest zakończone, a wiele aspektów przedmiotowych wiedzy dotychczasowej powinno zostać krytycznie zweryfikowanych. To jest jeden z celów głównych niniejszej monografii.

Napisana jest ona, podobnie jak inne prace Autora, a w sposób bazujący na metodologii prawniczej. W związku z tym szkicowany jest płytszy lub głębszy kontekst historyczny, kanoniczny i polityczny, odpowiedni do analizy danego problemu lub instytucji pojęciowej, po to, by opisać i ocenić rzeczywisty przebieg wydarzeń. Na takim tle prezentowane są, a także porządkowane teorie i poglądy, przede wszystkim o charakterze ustrojowym, w tym z zakresu prawa kościelnego oraz odtwarzane są potencjalne związki przyczynowo-skutkowe. Dla oddania ducha czasu i dokonania rekonstrukcji stanu faktycznego przywoływane są teksty źródłowe.

Praca niniejsza wchodzi w skład dyptyku obejmującego powiązanie z osobą biskupa Pragi i jego poczynań, dziejów Europy środkowej i państwa Piastów w okresie przełomu pierwszego i drugiego milenium ery nowożytnej. Druga część tego zbioru nosi tytuł: Wojciech, święty z krwi i kości, i ukaże się w formie odrębnego wydawnictwa.

Spis treści:

Wstęp /23

1. Europa środkowo-zachodnia pod koniec pierwszego tysiąclecia. Sutyacja polityczno-ustrojowa Ottona III. Biskup Pragi (św.) Adalbert alias Wojciech. Metropolie kościelne w świecie zachodniego chrześcijaństwa /37

1.1. Zagadnienia wstępne /37
1.2. Cesarz Otton III, piastowski książę Bolesław I i biskup Pragi Adalbert, przed zjazdem w Gnieźnie /42
Elementy ustroju cesarstwa wschodniego na przykładzie pozycji Nicefora Uranosa /57
Otton III w latach 998-1000. Planowanie wyprawy do Gniezna /58
1.3. Metropolie kościelne w świecie chrześcijańskim. Ich funkcje ewangelizacyjne, prawne i ustrojowe /65
1.3.1. Metropolie kościelne w wiekach od VIII do X /65
Zarys historii Kościoła chrześcijan od końca Antyku do środkowego średniowiecza. Powstawanie patriarchatów i metropolii (arcywikariatów) w Kościele greckim i rzymskim /65
Antyczny i średniowieczny Kościół. Apostolski i diecezjalny /74
Prawo kościelne w zachodniej części świata chrześcijan w okresie środkowego średniowiecza /78
1.3.2. Przeobrażenia Kościoła w czasach Karolingów. Metropolie a Kościół diecezjalny i sobory /86
Dekterały/dekrety Pseudo-Izydora. Papieżocezaryzm z czasów Mikołaja I Wielkiego. Warunki wstępne uznania za metropolię kościelną /90

2. Zjazd gnieźnieński /103

2.1. Polityczne znaczenie Zjazdu gnieźnieńskiego /103
2.1.1. Zagadnienia ogólne. Przybycie cesarza do grobu świętego Wojciecha, biskupa praskiego. Przebieg wydarzeń w czasie konwentu władców w Gnieźnie. Ustrojowa i kanoniczna ideologia Ottona III /103
2.1.1.1. Chronologia i trasa cesarskiej pielgrzymki do państwa Piastów /103
2.1.1.2. Askryk, opat klasztoru w Mestris, miejscowości w sklaweńskiej prowincji kościelnej. Konsekracja Askryka a metropolie kościelne dla regionu Sklawenii /106
2.1.1.1.1. Zagadnienie klasztoru w Mestris /106
Hipotezy główne /106
Alternatywne daty fundacji klasztoru w Mestris. Przybliżenie toku narracyjnego /108
Przybliżenie toku narracyjnego /108
Fundacja w roku 992 /109
Pasja z Tegernsee, czyli Męczeństwo świętego Wojciecha jako baza źródłowa /110
Redakcja tekstu Pasji z Tegernsee oraz dokumenty źródłowe poświadczające datę fundacji klasztoru w Mestris pod rokiem 992 /112
Ewentualność fundacji Mestris w roku 997 /118
Możliwości i konsekwencje poszukiwania Mestris w Polsce /124
Mestris, lokalizacja poza Polską (sklaweńską prowincją kościelną) /127
Nazwa klasztoru w Mestris i jego pierwsi mieszkańcy a zagadnienie lokalizacji /128
Mestris, a trasa cesarskiej podróży do Gniezna. Sobottin /130
2.1.1.2. Askryk (czy Astrykoowie?) w kontekście polskim i węgierskim. Konsekracja Askryka a Zjazd gnieźnieński. Klasztory w zachodniej Panonii, czyli części kościelnej prowincji Sklawenii (?) Sklawenia /132
Anastazjusz alias (?) Astryk, opat w Brevnovie, to przyszły metropolita węgierski /136
Sklawenia (alias?), Sklawania /139
Panońska lokalizacja Mestris. Biogramy domniemanych Astryków. Zarys sytuacji politycznej na Węgrzech w 2 poł. X wieku i później. Kanoniczno-ustrojowa ewolucja postanowień Zjazdu gnieźnieńskiego od roku 1001 (?). Anastazjusz z klasztoru w Ostrzyhomiu lub Pecsvarad metropolitą węgierskim? /143
Władza nad Nitrą a relacje piastowsko-arpadzkie /152
Waredonia i pobyt Wojciecha w Panonii w roku 997 a lokalizacja Mestris /153
2.1.1.1.3. Czynności konsekracyjne w ujęciu kronikarstwa saskiego /156
Konsekracyjne wzorce saskie stosowane na terenie właściwości obediencyjnej metropolii magdeburskiej. Kościelna sytuacja w Wielkopolsce na przełomie mileniów /156
Święty Brunon, metropolita piastowski in spe (?) /159
2.1.1.1.4. Pozostałe zagadnienia związane z lokalizacją Mestris. Zamknięcie tematu terminarza pielgrzymki cesarskiej do Gniezna /161
Wnioski i hipotezy /166
2.1.1.3. Kontekst i przebieg wydarzeń gnieźnieńskich według najważniejszych źródeł pisanych /168
2.1.1.3.1. Intencje cesarskiej pielgrzymki do Gniezna. Kenoza Ottona III /168
Biskup Hermes z Płowdiw, męczennik a sprawa akwizgrańskiej fundacji Ottona III /170
Kontynuacja narracji merseburskiej w sprawie motywów cesarskiej wyprawy do Gniezna /172
Ewentualność pojednania z Kresencjuszami /174
2.1.1.3.2. Przybliżenie wydarzeń z czasu pobytu Ottona III w Gnieźnie na podstawie źródeł polskich. Zastrzeżenia co do wiarygodności Kroniki polskiej Anonima Galla odnośnie przebiegu konwentu w Gnieźnie. Hipotezy dotyczące rekonstrukcji przebiegu konwentu na podstawie istniejących źródeł /179
Zastrzeżeń odnośnie wiarygodności przekazu Gallusa w zakresie przebiegu konwentu w Gnieźnie ciąg dalszy /184
Rekonstrukcja przebiegu konwentu gnieźnieńskiego /185
2.1.1.3.3. Zjazd gnieźnieński według kroniki Jana Długosza /198
2.1.1.3.4. Pozostałe pisane źródła polskie o Zjeździe gnieźnieńskim /203
Roczniki o Zjeździe gnieźnieńskim /207
Zjazd gnieźnieński według Roczników magdeburskich /209
2.1.1.3.5. Podsumowanie zagadnienia przekazu źródeł pisanych dotyczącego Zjazdu gnieźnieńskiego /214
2.1.1.4. Obecni na Zjeździe gnieźnieńskim /215
2.1.1.5. Omówienie charakteru czynności ceremonialnych mających miejsce podczas Zjazdu gnieźnieńskiego oraz terminologii ich dotyczących /217
2.1.1.5.1. Prawny, ustrojowo-obligacyjny kontekst czynności w Gnieźnie. Królewski, cesarski czy innego rodzaju charakter ceremonialnego przekazania Bolesławowi nakrycia głowy Ottona i świętej lancy /217
Stosunki prawne środkowego średniowiecza a prawo rzymskie i system feudalny /221
Patrycjusze, odnowiona pod dawną nazwą elita władzy z wieku IX i X /235
Symbole uzyskania rangi patrycjuszowskiej /237
Lanca (włócznia) św. Maurycego /238
Wenecka proweniencja Galla Anonima a zagadnienie chorągwi zwycięstwa i lancy św. Maurycego /248
2.1.1.5.2. Honores, dominus oraz inne pojęcia przybliżające do rozpoznania istoty wydarzeń Zjazdu gnieźnieńskiego. Domniemane podobieństwo regulacji gnieźnieńskich do procedury ustanowienia metropolii w Magdeburgu. Charakter prawny papieskiego potwierdzenia honores gnieźnieńskich /250
Kościelna polityka papieska i uprawnienia pontyfika a potwierdzenie postanowień soborowych. Zagadnienie delegowania praw do nadawania inwestytury kościelnej a przypuszczenie o nie przeprowadzeniu soboru gnieźnieńskiego /252
Ustrój istniejącej pod koniec pierwszego milenium organizacji kościelnej dla Słowian. Mogunckie wpływy w Czechach, magdeburskie na wschód od Łaby /266
2.1.1.6. Renovatio Imperii Romanorum a Otton III. Ideologiczny wkład saskich Ludolfingów w europejską doktrynę cesarstwa chrześcijan zachodnich /273
2.1.1.6.1. Zagadnienia wstępne. Zręby i podłoże saskoakwizgrańskiej teorii renowacyjnej /273
Ideologia renowacyjna sprzed cesarskiego panowania dynastii Ottonidów /279
Pozostałe zagadnienia związane z obecnością ideologii renowacyjnej we współczesnej historiografii /281
Ottonidzi, a zwłaszcza Otton III a ideologia renowacji imperium rzymskiego. Ogólna charakterystyka polityczno-doktrynalna /283
2.1.1.6.2. Elementy kultury i źródeł materialnych przełomu milenijnego składające się na doktrynę renowacji (odnowienia) cesarstwa zachodniego (Rzeszy chrześcijan zachodnich) /288
Przegląd dostępnych materiałów mogących wyrażać myśl renowacyjną Ottonidów i Ottona III /288
Ilustacje z ewangeliarza Ottona III. Sclauinia jako jedna z panien składających hołd Ottonidzie /290
Dzieła myślicieli /303
Imperialne urzędy i godności /313
Dewizy napieczętne /317
Bulla cesarska z okresu późnego panowania Ottona III jako szczególny element budowania poglądu o doktrynie renowacyjnej. Doktryna papieżocezaryzmu, zachodniego cezaropapizmu jako element myśli politycznej cesarza Zachodu /323
Monety z czasów Ottona III /330
2.1.1.7. Pozostałe zagadnienia związane z przebiegiem oraz skutkami Zjazdu gnieźnieńskiego. Cesarski zamiar odnowienia imperium a Bizancjum i zarys jego myśli ustrojowej /331
Poglądy ustrojowe Ottona III na przełomie mileniów /331
Poglądy Sylwestra II. Reformatorzy Kościoła z Cluny i Dijon w otoczeniu papieskim /341
2.1.2. Tetrarchia Dioklecjana jako odnowiona (?) przez Ottonidów forma rządów nad cesarstwem. Terytorialny zasięg postanowień zapadłych na Zjeździe gnieźnieńskim /351
Pozostałe zagadnienia/ Emma Włoska (948/951-1006?). Doradcy Ottona III przed Zjazdem gnieźnieńskim /376
2.1.3. Piastowski książę Bolesław I Traba (alias Chrobry), dominus, czyli samodzielny w sferze feudalnej cesarski namiestnik nad słowiańskimi plemionami chrześcijańskimi i pogańskimi, wspomożyciel chrześcijaństwa /381
Thietmar o piastowskim Bolesławie /386
2.1.4. Kanoniczne poglądy Ottona III a ustrój cesarstwa rzymskiego na przełomie mileniów. Rozporządzenia cesarskie z roku 1000 a publicznoprawna pozycja w Rzeszy piastowskiego księcia Bolesława, w kontekście teorii renowacji. Złoty "tron Karola" a sprawa wydania relikwii świętego Wojciecha /396
Kronika Ademara z Chanammes jako źródło poznania wydarzeń akwizgrańskich roku 1000 /396
Saska relikwia a oczekiwania Ottona III /398
Pierwsze przeniesienie (translacja) relikwii świętego Wojciecha /399
Znaczenie wspólnej z Ottonem III wyprawy Bolesława I do królestwa Niemiec. Otwarcie krypty grobowej w Akwizgranie. Kanoniczny i ustrojowy kontekst ofiarowania relikwii świętego Wojciecha w zamian za "złoty tron Karola Wielkiego" /408
Wątpliwości dotyczące treści kroniki Ademara traktującej o przekazania tronu Franków piastowskiemu księciu Bolesławowi /421
Liturgiczna i eschatologiczna wykładnia wydarzeń akwizgrańskich. Święto zesłania Ducha Świętego na apostołów a ustrojowa pozycja piastowskiego księcia Bolesława /430
Przemiany polityki renowacyjnej po śmierci Ottona III /441
Podsumowanie /451
2.2. Kanoniczny kontekst formowania się Kocioła polskiego i powołania metropolii dla Słowian. Zagadnienia ogólne dotyczące metropolii magdeburskiej /455
2.2.1. Początki Kościoła na ziemiach (wielko)polskich. Związki ówczesnej Polski z Kościołem czeskim i niemieckim. Kontrowersje wokół biskupa Jordana i diecezji poznańskiej. Kanoniczny status Ungera. Magdeburg i metropolia magdeburska a sprawy polskie /455
Wierzenia przedchrześcijańskie. Początki Kościoła rzymskiego na ziemiach piastowskich /455
Biskup Poznania, Unger /465
Zatrzymanie czy internowanie Ungera (?) /472
Powstanie metropolii magdeburskiej a poznańska diecezja Jordana /464
2.2.2. Hierarchowie Kościoła imperialnego a polityka wschodnia królestwa Niemiec i Rzeszy. Spory kanoniczne /496
Giselher, metropolita Magdeburga /496
Willigis metropolita Magdeburga /496
2.3. Ustanowienie metropolii dla Słowian. Rekonstrukcja diecezjalnych postanowień konwentu poznańsko-gnieźnieńskiego na tle sytuacji kanonicznej i politycznej. Teoria praska. Sprzeciw Ungera. Wnioski i przybliżenie do teorii finalnej /508
Dotychczasowe stanowisko historiografii /508
2.3.1. Roczniki z Hildesheim większe (główne) i mniejsze (wtórne) /509
Zagadnienie postulowanej przez historiografię klasyczną zależności interpretacji Roczników hildesheimskich większych od Chroniconu Thietmara /512
Przezwyciężenie wątpliwości co do rekonstrukcji Roczników hildesheimskich. Teoria praska /520
Sytuacja w Czechach na przełomie mileniów. Kanoniczny, kościelny i poliyczny status Pragi w świecie łacinników /523
Relacja biskupa Thietmara odnośnie utworzenia metropolii gnieźnieńskiej i jej diecezji oraz o okolicznościach temu towarzyszących. Kościoły w Gnieźnie. Relacje prawne pomiędzy Ungerem a Gaudentym /534
Pozostałe źródła pisane traktujące o metropolii słowiańskiej i jej stolicy w kontekście treści Roczników hildesheimskich większych /542
2.3.2. Przybliżenie do teorii finalnej dotyczącej ustanowienia metropolii dla Słowian. Sprzeciw Ungera /549
2.3.2.1. Zagadnienia wstępne. Układ sił politycznych wzdłuż Karpat /549
2.3.2.2. Przybliżenie do teorii finalnej przebiegu Zjazdu gnieźnieńskiego /559
Podobieństwa fundacji gnieźnieńskiej z ustanowieniem metropolii magdeburskiej /561
Ustanowienie biskupstwa w Pradze a kontekst magdebursko-połabski /567
Fundacja magdeburska a gnieźnieńska. Inwestytura praska a stosunki polsko-niemieckie za Ottona III oraz Henryka II /573
Diecezja w Salzkolbergu jako element postanowień synodu gnieźnieńskiego. Umacnianie sytuacji wewnętrznej przez Bolesława. Kanoniczna i terytorialna ekspansja księstwa piastowskiego. Stosunki feudalne polski z królestwem Niemiec /581
Podsumowanie /587
2.3.3. Sprzeciw biskupa Ungera /588
2.3.3.1. Motywy i podstawy prawne sprzeciwu Przysięga obediencyjna. Prawidłowość zwołania synodu. Ewentualność zmniejszenia diecezji poznańskiej. Biskupstwo poznańskie a salzkolberskie /593
Odmowa złożenia przysięgi obediencyjnej Gaudentemu. Sobór w Gnieźnie? /593
Ewentualność zmniejszenia terytorium diecezji poznańskiej /595
2.3.3.2. Brak zgody na przeniesienie poza diecezję poznańską ciała świętego Wojciecha /608

3.1. Diecezjalny i apostolski, ale czy odnowiony Kościół imperialny w rozumieniu Ottona III? /619
Zagadnienia ogólne /619
Metropolia kolońska a sytuacja w Akwizgranie w roku 1000 /629
3.2. Kościół polski (piastowsko-przemyślidzki) /631
Rekapitulacja wywodów dotychczasowych /631
Słowiańska (i praska?) metropolia, w świetle pozostałych późnych źródeł /644
Polska prowincja kościelna przekazana Gaudentemu przez świętego Wojciecha /645

4. Dzieje metropolii gnieźnieńskiej do roku 1136 /655

Dodatki /675

Dodatkowe materiały źródłowe /677

List Ottona III do Sylwestra II /679
Aldemar z Chabannes (fragmenty)
Chronicon, praca powstała w latach 1024-1029, tekst łaciński cyt. za: Corpus christanorum. Continuatio mediaevalis. Seria CXVI, 1999 /682
Legenda św. Stefana, w wersji zwanej Legendą św. Hartwika (fragmenty wg Vita sancti Stephani regis Hungarie, Auctore Carthuito, Cassovie 1767) /689
Długosz Jan Kroniki czyli roczniki...
(tł. K. Mecherzyński), Kraków 1867.
Kok Pański 1008 /696
Laktancjusz (ur. 250-zm. 330), Epitome de Caesaribus, czyli fragment De mortibus persecutorum. Domniemana procedura przekazania władzy w II wieku pomiędzy Augustem a Cezarem /699
Roczniki magdeburskie - w opisie wydarzeń z lat 995-997; tekst wg MGH /700

Ilustracje /703

Indeks tematyczny /711

Indeks osobowy (obejmuje wybrane postaci) /723

Indeks geograficzny /729

Indeks rzeczowy /733