Wizerunki carów rosyjskich. Między ikoną a portretem

Autor: Grażyna Kobrzeniecka - Sikorska

Rok wydania: 2007

Ilość stron: 262

Oprawa: miękka

Format: 16,5 cm x 24,0 cm

Związek wizerunku władcy ze sztuką sakralną pojawił się na Rusi już z chwilą przyjęcia chrześcijaństwa. Wraz z tym aktem została przyjęta w gotowej formie bizantyńska teoria władzy. Tym samym władca wchodził w sferę sacrum, a jego wizerunki mogły pojawiać się w przestrzeni kultowej i stawać się przedmiotem kultu. Książęta kijowsko-włodzimierscy stanowili przedmiot kultu nie tylko z racji sprawowanej władzy. Ten status przysługiwał im przede wszystkim z racji uznania za świętych. Zmieniło się to w okresie caratu. Symbolicznym początkiem owych przemian było pytanie pierwszego koronowanego cara rosyjskiego Iwana IV Groźnego, czy na ikonach można przedstawiać żyjącego cara obok postaci świętych. Przyzwolenie władz cerkiewnych oznaczało możliwość modlitwy do cara, a więc traktowania go jako postaci świętej z racji sprawowanej władzy. Iwan IV otwierał proces sakralizacji władzy carskiej, który wzmacniał się coraz bardziej, a tym samym umocnieniu ulegał związek wizerunku cara z ikoną. Jednocześnie następowały zmiany formalno-stylistyczne w kierunku odchodzenia od typizacji ku coraz większemu naśladownictwu rzeczywistego, zewnętrznego wyglądu. Z czasem, za rządów Aleksego Michajłowicza i carewny Zofii, oblicze Chrystusa i świętych upodobniło się do oblicza władcy, by w czasach Piotra I wizerunek cara już w sposób jawny, bez żadnego kamuflażu, w sferze społecznego odbioru był traktowany niemal jak ikona. Od drugiej połowy XVIII i w XIX w. portret carski, który osiągnął sakralny status ikony, w sferze formalno-stylistycznej i ikonograficznej oddziaływał na wizerunki świętych. Stało się to wówczas, gdy kiedy malarstwo ikonowe, pozbawione dworskiego mecenatu i głębszych podstaw duchowych z powodu upadku prawosławnej myśli teologicznej, przeżywało głęboki kryzys, zniżyło się do poziomu sztuki prowincjonalnej, a nawet prymitywnej.

Spis treści:

Wstęp  /7

Rozdział I. U genezy wschodniochrześcijańskiego wizerunku władcy

1. Portret i kult imperatora rzymskiego  /19

2. Bizantyjska teoria władzy  /25

3. Portrety imperatora a ikona Chrystusa  /29

4. Portrety bizantyjskich basileusów  /35

Rozdział II. Wizerunki książąt ruskich w XI-XV wiek

1. Przyjęcie chrześcijaństwa - od profanum do sacrum  /40

2. Bizantyjski basileus a książę ruski  /44

3. Pierwsze na Rusi próby wizualizacji władcy  /49

4. Portret księcia Jarosława Mądrego z rodziną w Sofii kijowskiej  /51

5. Wyobrażenia fundacyjne książąt ruskich  /59

6. Kult świętych książąt i ich wizerunki na ikonach  /65

Rozdział III. Ikonowe portrety carów XVI-XVIII wiek

1. Dialog dwóch epok  /75

2. Sakralizacja osoby cara a jego wizerunek  /80

3. Portret carski w teorii sztuki XVI i XVII wieku  /86

4. Ikony patronalne  /98

5. Portrety nagrobne  /101

6. Wyobrażenia cara na ikonach o złożonej kompozycji  /116

7. Wizerunki cara w dziełach świeckich i ich związki z ikoną  /124

Rozdział IV. Ikona - portret sarmacki - parsuna

1. Portret sarmacki, parsuna - dzieje pojęć  /130

2. Ikona a portret sarmacki  /134

3. Parsuna cara a portret sarmacki  /145

4. Wpływ parsuny ukraińskiej na malarstwo ikonowe  /154

5. Artystyczne wartościowanie portretu sarmackiego i parsuny  /160

Rozdział V. Wizerunki imperatorów rosyjskich. Koniec XVII-XX wiek

1. Portret cara - "ikoną cara"  /162

2. Ikona a wizerunki Piotra I  /171

3. Tradycje ikony i parsuny w portrecie carskim XVIII w.  /180

4. Wiek XIX. Między tradycją bizantyjsko-ruską a Zachodem  /194

5. Oddziaływanie portretu carskiego na ikonę  /200

6. Etos Świętej Rusi a genealogie carów  /205

7. Epilog - ikona Mikołaja II  /207

Zakończenie  /209

Bibliografia  /213

Spis ilustracji  /233

Abstract  /243

Pезюме  /247

Indeks osób  /251