Tu ergo flecte genua tua. Sztuka a praktyka religijna świeckich w diecezjach pruskich państwa zakonu krzyżackiego do połowy XV w

Autorka: Monika Jakubek-Raczkowska

Rok wydania: 2014

Liczba stron: 724

Okładka: miękka

Format: 16,5 cm x 23,5 cm

Uwagi - okładka z lekkimi zatarciami, brzegi stron zabrudzone

Książka jest poświęcona problematyce religijności ludzi świeckich w państwie zakonnym w Prusach, analizowanej i interpretowanej przez pryzmat oddziaływania obrazów na wiernych. Autorka skupia się na roli, jaką obrazy odgrywały zarówno we wspólnotowej, jak i indywidualnej praktyce religijnej, analizując ich treści i formę, ekspresję i retorykę, funkcje i miejsce w różnych przestrzeniach sakralnych dostępnych dla laikatu (ze szczególnym naciskiem na ikonosferę kościoła parafialnego). Uwzględniając przemiany ideologiczne i religijne, jakie zachodziły w państwie krzyżackim do połowy XV stulecia, poddaje interpretacji możliwości oddziaływania dzieł sztuki na poziom chrystianizacji oraz na religijne emocje w miejskich i wiejskich kręgach społeczeństwa państwa zakonnego. Dzieło sztuki sakralnej jawi się w tym ujęciu jako ważny środek nauczania i współczynnik pobożności, którego rola wzrosła szczególnie w dobie reformy Kościoła na przełomie XIV i XV wieku. Przedstawione analizy i refleksje nad obrazem – jako pomostem między dogmatem a wiarą: pomiędzy tym, co oficjalne i narzucone a tym, co wewnętrzne i przeżywane emocjonalnie – są propozycją nowego podejścia do roli sztuki w średniowiecznej religijności regionu.

Dr Monika Jakubek-Raczkowska pracuje w Zakładzie Historii Sztuki Średniowiecznej i Nowożytnej na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Prowadzi badania nad wzajemnymi relacjami sztuki, duchowości, mistyki oraz nad średniowieczną rzeźbą regionu pokrzyżackiego w kontekście jej europejskich powiązań (z naciskiem na tzw. styl piękny około roku 1400). Jest autorką monografii poświęconej rzeźbie gdańskiej przełomu XIV i XV wieku, katalogu ekspozycji średniowiecznej rzeźby w Muzeum Narodowym w Gdańsku oraz artykułów naukowych na temat sztuki państwa zakonnego w Prusach. Prezentowana książka wpisuje studia nad sztuką regionu w nowoczesny nurt badań nad sztuką i religijnością późnośredniowiecznej Europy.

Spis treści:

Przedmowa /23

Część pierwsza. Verbo et imagine. Formacja pobożności laikatu w państwie zakonnym w Prusach na tle europejskim

Rozdział I

Sztuka a praktyka religijna w Prusach:

Problemy i dezyderaty badawcze  /39

1. Średniowieczny obraz religijny i jego interpretacja /40

2. Modele religijne - problemy definicji  /44

3. Diecezje państwa zakonnego w Prusach - zakres terytorialny i czasowy studium  /54

4. Kościół państwa zakonnego w Prusach - stan badań i źródła w kontekście studiów nad religijnością  /58

5. Materiał zabytkowy - zasób i stan wiedzy  /62

Rozdział II

Populus saecularis. Świeccy jako audytorium Kościoła w średniowiecznych Prusach   /72

1. Clerici - laici: dystans i dialog w dojrzałym średniowieczu  /73

2. Sobór laterański IV i jego znaczenie dla laikatu /77

3. Chrystianizacja Prus versus soborowy ideał ewangelizacji świeckich /83

4. Przełom XIV i XV wieku - reforma Kościoła  /104

5. Państwo zakonne a tzw. devotio moderna /109

6. Żywot i proces kanonizacyjny Doroty z Mątów Wielkich  /114

Rozdział II

'Expergiscimini Hodie, Anime Devote'. Państwo zakonne w Prusach a późnośredniowieczna religijność  /120

1. Affectus devotionis - istota pobożności mistycznej  /124

2. Teologia pobożności około 1400 roku  /126

3. Oficjalne wzorce pobożności w państwie zakonnym  /131

Rozdział IV

Praxis Pietatis pruskiego laikatu na przełomie XIV i XV wieku w świetle źródeł pisanych oraz ikonograficznych  /159

1. Flexis genibus orando: modlitwa indywidualna i adoracja /162

2. Ecclesias visitando: liturgia - theatrum zmysłów  /183

3. Eukaristie sacramentum recipiendo: praktyka komunijna i kult Najświętszego Sakramentu /191

4. Peregrinato ad loca sacra /201

Rozdział V

Fidex Ex Imagine. Funkcje obrazów w średniowiecznej religijności  /208

1. Prusy a "kult obrazów"  /210

2. Quod legentibus scriptura, hoc idiotis praestat pictura: nauczanie obrazowe /217

3. Coram ymagine genua flectebat: modlitwa przy obrazie /220

Część druga

Religio et civitas. Sztuka a praktyka religijna w miastach państwa krzyżackiego

Rozdział I

Miasta i mieszczanie w państwie zakonnym  /255

Rozdział II

Życie religijne miast pruskich /262

1. Geografia sakralna miast pruskich /267

2. "Religia miejska" i "ekonomia zbawienia"  /273

Rozdział III

Rola zakonów w religijności miejskiej: ikonosfera kościołów klasztornych /285

1. Mendykanci w miastach pruskich  /286

2. Miasto a klasztory żeńskie /301

Rozdział IV

Miejski kościół parafialny: centrum geografii sakralnej miasta /307

1. Życie liturgiczne parafii miejskiej  /311

2. Materiał zabytkowy z miejskich far  /313

Rozdział V

Fara miejska: obrazy a symboliczna przestrzeń sacrum  /317

1. Na granicy sacrum i profanum /320

2. Crux in medio ecclesiae  /324

3. Przestrzeń sacrosanctum  /329

4. Korpus nawowy - obrazowa sfera laicum  /340

Rozdział VI

Pictura Quasi Scriptura: wątki nauczania obrazowego w farach miejskich /347

1. Ad laicos civitatibus: malowidła ścienne a kazania miejskie  /350

2. Media katechezy baptyzmalnej /367

Rozdział VII

Affectus ex Visis: empatia obrazów w religijności miast pruskich /373

1. Najstarsze imagines devotionis w farach miast pruskich /376

2. Nowy obraz rzeczywistości niebiańskiej: pulchrae imagines około 1400 roku /379

Rozdział VIII

Obrazy w przestrzeni kościołów katedralnych a episkopalny program duszpasterstwa na przełomie XIV i XV wieku /392

1. Obrazy imitatio pietatis około 1400 roku  /397

2. Duszpasterska retoryka obrazowa in ecclesia Pomesaniensi  /403

Część trzecia

Inter incipientes. Sztuka sakralna a mieszkańcy wsu

Rozdział I

Przestrzenie sakralne mieszkańców pruskiej prowincji  /481

1. Wieś i "religia ludowa"  /484

2. Wiejski kościół parafialny: przestrzeń sacrum /496

3. Materiał zabytkowy z kościołów wiejskich  /501

Rozdział II

Wiejskie retabulum ołtarzowe jako sermo simplex  /509

1. Katechetyczna funkcja obrazu w kręgu religijności wiejskiej /509

2. Retabulum ołtarzowe w kościele wiejskim w XIV wieku /512

3. Eklezjologiczny program pruskich nastaw ołtarzowych a nauczanie ex imagine /516

4. Forma artystyczna dzieł do końca XIV wieku a nauczanie in vulgari  /526

5. Retabula ołtarzowe w pierwszej połowie XV wieku - "empatia" obrazu  /530

Rozdział III

Obraz jako znak dogmatyczny w kręgu wiejskim /536

1. Chrystus ukrzyżowany w centrum kultu religijnego /536

2. Sakramentarium - obraz i eucharystia /542

3. Ołtarzowe rzeźby Madonn z Dzieciątkiem w geście ostensio a kult eucharystii na prowincji   /545

4. Figura jako symbol Zmartwychwstania /547

Rozdział IV

Funkcje malowideł ściennych w kościołach wiejskich /549

1. Malowidło jako retabulum ołtarzowe /549

2. Obraz a przestrzeń liturgiczna "Kościoła ziemskiego"  /551

3. Obrazy pamięci /554

Rozdział V

Wiejska społeczność a prywatna dewocja /558

1. Pieta - koncepcja współcierpienia w pobożności ludu  /559

2. Symbol i obecność - Caput Iohannis in disco  /566

Podsumowanie /609

"Tu ergo flecte genua tua". The art and the religious practise od the laity in prussian diocease of the Monastic State od the Teutonic Order till mid - 15th century - Abstract /616

"Tu ergo flecte genua tua". Kunst und religiose Praxis der Laien in den Preubischen des Deutschordenslandes bis zur Mitte des 15. Jahrhunerts - Zusammenfassung  /623

Bibliografia /630

Spis ilustracji /694

Indeks osobowy /709

Indeks topograficzny /717