To, co martwe, przemawia. Chrześcijaństwo w Nubii w okresie od VI do XVI wieku

Autorka: Katarzyna Mich

Rok wydania: 2022

Liczba stron: 520

Okładka: miękka

Format: 16,5 cm x 23,5 cm

 

Monografia jest wynikiem kilkuletniej fascynacji autorki chrześcijańską Nubią i stanowi próbę zdefiniowania relacji pomiędzy chrześcijaństwem w Nubii i lokalnymi kulturami królestw nubijskich Nobadii i Makurii w okresie od VI do początku XVI w. Publikacja ta ma wyraźnie teologiczny charakter – nie jest ona stricte studium z zakresu archeologii i antropologii kulturowej czy afrykanistyki, choć nie pomija tych aspektów, ale teologiczną refleksją nad nubijskim Kościołem i jego urzeczywistnianiem się w miejscowej kulturze.

(opis wydawcy)

Spis treści:

Źródła map i figur    /13

Wprowadzenie    /19 

CZĘŚĆ I.
Lokalna kultura Nubii 

ROZDZIAŁ I.
Specyfika lokalnej kultury Nubii wobec transformacji społecznych od upadku imperium Meroe po oficjalną chrystianizację królestw nubijskich    /35 

1. Mozaika kulturowo-społeczna Nubii   /35 

1.1. Okres transformacji po upadku Meroe    /36 

1.2. Sytuacja społeczno-kulturowa Dolnej Nubii    /39 

1.3. Sytuacja społeczno-kulturowa Górnej Nubii    /44 

2. Etnogeneza ludów nubijskich    /49 

3. Transformacje kulturowo-społeczne w Nubii    /53 

3.1. Zmiany w konstrukcjach grobów i sposobie chowania zmarłych    /53 

3.2. Architektura monumentalna    /58 

3.3. Architektura domowa i podział domostwa   /60 

3.4. Zmiany językowe w Nubii    /62 

3.5. Zmiany w produkcji i dekoracji naczyń    /65 

4. Transformacje religijne w Nubii    /66 

4.1. Synkretyczny charakter religii imperium Meroe     /67 

4.2. Przemiany religijne po upadku Meroe   / 70 

5. Powstanie królestw nubijskich    /72 

ROZDZIAŁ II.
Chrystianizacja Nubii a kultura Nubii    /77 

1. Chrystianizacja a lokalna kultura    /77

2. Początki chrześcijaństwa w Nubii    /80 

2.1. Z Egiptu do Dolnej Nubii    /81 

2.2. Nubijczycy i mnisi egipscy    /83 

2.3. Znaczenie File w chrystianizacji Dolnej Nubii    /85 

2.4. Chrześcijaństwo w Dolnej Nubii w V wieku – między starym a nowym    /88 

2.5. Pierwsze kościoły w Dolnej Nubii    /90 

3. Królestwa nubijskie w VI wieku     /91 

3.1. Organizacja władzy w królestwach Nubii   /93 

3.2. Metropolie królestw nubijskich w VI wieku   /94 

3.2.1. Pachoras   /95 

3.2.2. Dongola   /96 

3.2.3. Inne ważne centra    /96 

4. Oficjalna chrystianizacja przez misje cesarskie   /97 

4.1. Spory chrystologiczne na Wschodzie   /98 

4.2. Chrystianizacja królestw nubijskich elementem polityki Justyniana    /100 

4.3. Chrystianizacja królestw nubijskich w źródłach literackich    /105 

5. Konsekwencje chrystianizacji dla lokalnej kultury królestw nubijskich    /108 

5.1. Zmiany w konstrukcjach grobów i obyczajach pogrzebowych   /110 

5.2. Zmiany w architekturze monumentalnej – sakralnej i administracyjnej   /115 

5.2.1. Nowa architektura sakralna   /116 

5.2.2. Ufortyfikowane założenia architektoniczne  /119 

5.2.3. Budowle rezydencjonalne i użyteczności publicznej    \119 

5.3. Zmiany w architekturze domowej jako rezultat zmian społecznych w okresie chrześcijańskim   /120 

5.4. Wielojęzyczność królestw chrześcijańskich     /122 

5.4.1. Języki nubijskie      /123 

5.4.2. Język grecki w okresie chrześcijańskim     /123 

5.4.3. Język koptyjski    /124 

5.4.4. Język arabski    /125 

5.5. Zmiany w produkcji i dekoracji naczyń ceramicznych     /126 

CZĘŚĆ II:
Kryteria inkulturacyjne 

ROZDZIAŁ III.
Kryteria inkulturacyjne w tworzeniu struktury Kościoła w Nubii   /131 

1. Rekonstrukcja kościelnej struktury administracyjnej w Nubii w świetle źródeł archeologicznych i epigraficznych /132 

2. Relacje Kościoła nubijskiego z Patriarchatami Aleksandryjskimi   /135

3. Struktura organizacyjna Kościoła w Nubii   /139

3.1. Metropolie Kościoła nubijskiego z podległymi im biskupstwami   /139

3.1.1. Metropolia w Pachoras     /140

3.1.1.1. Hipoteza Godlewskiego dotycząca powstania biskupstwa w Pachoras     /140

3.1.1.2. Biskupstwa podlegające metropolii w Pachoras    /141

3.1.2. Metropolia w Dongoli      /146

3.1.2.1. Biskupstwa podległe metropolii w Dongoli     /147

3.2. Struktura hierarchiczna Kościoła w Nubii     /148

3.2.1. Metropolici, arcybiskupi i biskupi     /148

3.2.3. Kler niższy     /150

3.3. Synod Kościoła makuryckiego    /152

4. Rola króla w administracji Kościoła nubijskiego    /153

5. Rola Kościoła w administracji państwowej i jako nośnik władzy    /154

ROZDZIAŁ IV.
Kryteria inkulturacyjne w gromadzeniu ludu Bożego    /159

1. Gromadzenie ludu Bożego w Nubii    /159

1.1. „Odpowiednia liczba” wiernych w okresie chrześcijańskimw świetle badań nad osadnictwem    /160

1.2. Imiona nubijskie w świetle procesu inkulturacji    /163

2. Rodzimie duchowieństwo w Nubii    /165

2.1. Biskupi nubijscy    /166

2.1.1. Listy biskupów z Nubii    /167

2.2. Kler nubijski    /168

3. Monastycyzm nubijski – zarys problematyki    /168

3.1. Stan badań nad monastycyzmem w Nubii     /169

3.2. Typy ośrodków życia monastycznego w Nubii     /174

3.3. Mieszkańcy klasztorów w Nubii     /176

3.4. Relacje ze światem zewnętrznym    /177

3.5. Rola monastycyzmu w procesie zakorzenienia chrześcijaństwa w Nubii     /179

4. Zaangażowanie świeckich w Kościele    /179

4.1. Fundatorzy kościołów i malowideł    /180

4.2. Pielgrzymi do miejsc świętych    /181

4.2.1. Nubijczycy u Grobu Pańskiego w Jerozolimie    /181

4.2.2. W poszukiwaniu kontaktu z sacrum    /182

4.2.3 Lud Boży w Nubii Kościołem pielgrzymującym    /182

4.3. Pozycja kobiety w chrześcijańskiej Nubii    /183

5. Kult i kanon świętych w Nubii    /185

5.1. Kościół wschodni wobec kultu świętych – wschodnie modele świętości     /185

5.2. Rekonstrukcja kanonu i form kultu świętych w Nubii    /187

5.2.1. Święci starotestamentalni    /188

5.2.2. Święci nowotestamentalni     /190

5.2.3. Święci Kościołów wschodnich   / 193

5.2.3.1. Święci męczennicy   /193

5.2.3.2. Święci biskupi     /195

5.2.3.3. Męczennicy „stratelatesi”    /197

5.2.3.4. Anachoreci i eremici    /198

5.2.3.5. Święci niezidentyfikowani    /200

5.3. Lokalni święci   /200

5.4. Elementy kultu świętych w Nubii    /203

5.4.1. Liturgiczne wspominanie świętych i ustanawianie świąt ku ich czci w kalendarzu kościelnym /203

5.4.2. Modlitwy do świętych o orędownictwo i wstawiennictwo przed Bogiem   /204

5.4.3. Kult ikon świętych    /206

5.4.4. Kult relikwii świętych    /207

5.4.5. Wznoszenie świątyń ku czci świętych (dedykacje kościołów) i pielgrzymowanie    /210

5.4.6. Hymny ku czci świętych   /211

5.4.7. Żywoty świętych    /212

5.4.8. Święci w pobożności ludowej    /214

ROZDZIAŁ V.
Kryteria inkulturacyjne w realizacji nauczycielskiego zadania Kościoła     /219

1. Specyfika lokalnej teologii     /220

1.1. Wyznania wiary    /220

1.1.1. Wyznanie nicejskie z Pachoras    /221

1.1.2. Symbolum Dongolanum     /222

1.1.3. Wyznania konstantynopolitańskie    /222

1.1.4. Wyznania wiary w Kościele w Nubii – próba analizy    /223

1.2. Wiara w Trójjedynego Boga i życie wieczne    /224

1.2.1. Bóg Ojciec    /224

1.2.2. Znaczenie Ducha Świętego    /225

1.2.3. Trójca Święta    /227

1.2.4. Pokonywanie zła i nadzieja życia wiecznego     /229

1.3. Wiara w Jezusa Chrystusa i znaczenie krzyża    /231

1.3.1. Natury Chrystusa w teologii nubijskiej     /231

1.3.2. Chrystus tronujący (Maiestas Domini)     /236

1.3.3. Kult i znaczenie krzyża Chrystusa    /240

1.3.4. Krzyż Chrystusa w świetle tekstu Stauros i In venerabilem sermo Pseudo-Chryzostoma    /244

1.4. Kult Matki Bożej    /249

1.5. Kult archaniołów i aniołów    /251

2. Przepowiadanie Słowa Bożego i katecheza    /254

3. Przekłady Pisma Świętego na język lokalny    /257

3.1. Poświadczone księgi biblijne na terenie Nubii     /258

3.2. Tłumaczenia na języki lokalne    /258

3.2.1. Stary Testament     /259

3.2.2. Nowy Testament    /260

3.3. Biblia w liturgii Kościoła i religijności wiernych w Nubii     /261

3.3.1. Pismo Święte w liturgii Kościoła nubijskiego    /261

3.3.2. Pismo Święte w religijności wiernych    /262

3.3.3. Modlitwa Ojcze nasz w Kościele nubijskim    /264

4. Stosunek Kościoła w Nubii do magii, amuletów i apokryfów    /265

4.1. Nubijskie praktyki ochronne    /266

4.2. Znaczenie apokryfów w Kościele nubijskim    /270

4.3. Kościół w Nubii wobec praktyk nieortodoksyjnych    /270

4.4. Magia i praktyki magiczne we współczesnym Sudanie    /271

5. Relacje chrześcijaństwa w Nubii z innym religiami    /272

5.1. Stosunek Kościoła do dawnych wierzeń    /273

5.2. Relacje z islamem wyzwaniem dla Kościoła w Nubii    /275

5.2.1. Islam jako jedna z przyczyn upadku chrześcijaństwa w Nubii     /279

5.2.2. Kościół w Nubii wobec plemienia Bani Kanz     /282

5.2.3. Elementy arabskie w sztuce nubijskiej    /283

5.2.4. Muzułmanin Ali w Banganarti     /283

5.3. Relacje z plemieniem Blemmjów (Bedża)    /284

5.4. Własna działalność misyjna Kościoła w Nubii    /286

ROZDZIAŁ VI.
Kryteria inkulturacyjne w realizacji uświęcającego zadania Kościoła     /291

1. Inkulturacja liturgii eucharystycznej jako element tworzenia rodzimego Kościoła    /292

1.1. Stan wiedzy o liturgii Kościoła w Nubii    /292

1.2. Liturgia wschodnia a utensylia liturgiczne    /293

1.2.1. Proskomidia – przygotowanie darów ołtarza    /295

1.2.2. Konsekracja darów eucharystycznych i ich ochrona    /296

1.2.3. Komunia wiernych    /296

1.2.4. Liturgia uprzednio poświęconych darów    /298

1.3. Naczynia i sprzęty liturgiczne z Nubii    /299

1.3.1. Proskomidia i liturgia uprzednio poświęconych darów    /300

1.3.2. Ochrona konsekrowanych darów    /306

1.3.3. Komunia wiernych w Nubii    /307

1.3.4. Inne miejsca przechowywania naczyń liturgicznych    /311

2. Inkulturacja liturgii chrzcielnej w Nubii    /312

2.1. Inicjacja chrześcijańska w Nubii    /312

2.2. Etapy wtajemniczenia chrześcijańskiego w świetle źródeł archeologicznych    /315

3. Język liturgiczny i religijny Kościoła w Nubii   / 318

3.1. Greka jako język liturgii i język religijny w Nubii    /319

3.2. Znajomość greki w Nubii    /320

3.3. Inne języki religijne w Nubii    /321

4. Miejsca i czasy święte    /321

4.1. Chrześcijańska koncepcja miejsca świętego    /322

4.2. Kościoły w Nubii jako nowe miejsca święte    /323

4.2.1. Ogólna charakterystyka budownictwa sakralnego w Nubii    /324

4.2.2. Koncepcja przestrzeni sakralnej w Nubii    /325

4.2.3. Inne miejsca święte w Nubii    /332

4.3. Wyposażenie liturgiczne kościołów     /332

4.3.1. Ołtarz i jego wyposażenie    /333

4.3.2. Baptysterium i jego wyposażenie    /334

4.3.3. Wyposażenie liturgiczne naosu     /335

4.3.3.1. Ambona    /336

4.3.3.2. Malowidła ścienne    /336

4.3.3.3. Piedestały z zagłębieniami    /337

4.4. Czasy święte – kalendarz liturgiczny Kościoła w Nubii, święta i dni pokuty    /338

4.4.1. Kalendarz liturgiczny Kościoła w Nubii w świetle ksiąg liturgicznych i programu ikonograficznego kościołów    /338

4.4.2. Święta i dni pokuty w Kościele nubijskim    /341

4.4.3. Wielki Post i Triduum Paschalne w Kościele nubijskim    /341

5. Pobożność ludowa i folklor w Nubii    343

5.1. Charakter pobożności ludowej w Nubii   /344

5.1.1. Przedislamskie (i przedchrześcijańskie) tradycje dotyczące istot nadnaturalnych wodnych   / 344

5.1.2. Przedislamskie (i przedchrześcijańskie) tradycje dotyczące istot nadnaturalnych pustynnych   /345

5.2. Praktyki i zwyczaje okresów liturgicznych, świąt i życia codziennego    /346

5.2.1. Znak krzyża we współczesnej obrzędowości Nubii    /347

5.2.2. Chrześcijańskie relikty w obrzędach związanych z narodzinami    /348

5.2.3. Rytuały agrarne    /349

5.3. Peregrinatio nubiana w nubijskiej pobożności ludowej    /350

5.4. Inskrypcje odwiedzających miejsca kultu jako element nubijskiej pobożności    /352

ROZDZIAŁ VII.
Kryteria inkulturacyjne w posłudze pogrzebu chrześcijańskiego i w innych obrzędach    /357

1. Obrządek pogrzebowy a problem inkulturacji    /357

1.1. Obrządek pogrzebowy w chrześcijańskiej Nubii    /359

1.2. Teksty z krypt grobowych z Nubii    /364

1.2.1. Zespoły tekstów grobowych z Nubii    /364

1.2.1.1. Teksty grobowe z Ukma-West    /365

1.2.1.2. Teksty grobowe z krypty Georgiosa w Dongoli    /366

1.2.1.3. Teksty grobowe z grobów z Qasr Ibrim    /367

1.2.2. Teksty maryjne w nubijskiej kulturze pogrzebowej    /368

1.2.3. Teksty z krypty z Dongoli i nabożeństwa pogrzebowe    /370

1.2.4. Krypta grobowa jako całun    /371

1.2.5. Krypta grobowa z Dongoli w kontekście grobów z Egiptu i Bizancjum    /372

2. Epitafia pogrzebowe    /373

2.1. Epitafia biskupie    /375

2.2. Epitafia kleru, mnichów i wiernych świeckich    /377

2.3. Typy formuł wprowadzających    /377

2.3.1. Epitafia z formułą typu „taki a taki umarł”    /377

2.3.2. Epitafia z formułą typu „tutaj leżą szczątki”    /378

2.3.3. Epitafia z formułą typu „ku pamięci”   /378

2.3.4. Epitafia z formułą typu „zgodnie z werdyktem”    /379

2.3.5. Epitafia typu „lament” (totenklage)    /380

2.3.6. Epitafia z formułą typu pronoia     /381

2.3.7. Formuły typu νεύσει καὶ βουλήσει (κελεύσει)    /383

2.3.8. Epitafia z modlitwą typu Euchologion to Mega    /386

3. Kult zmarłych w Nubii    /388

3.1. Greckie modlitwy za zmarłych w Nubii    /388

3.2. Koptyjskie modlitwy za zmarłych w Nubii     /392

3.3. Elementy kultu zmarłych w Nubii    /393

3.3.1. Uczty i libacje wodne (winne)    /395

3.3.2. Zapalanie świateł przy grobach    /397

4. Obrzędy dedykacji kościołów w Nubii    /404

5. Prywatne przedmioty kultu chrześcijańskiego     /408

5.1. Krzyż jako znak chrześcijanina    /409

5.1.1. Krzyże ręczne    /409

5.1.2. Krzyże pektoralne     /412

5.2. Przedmioty kultu prywatnego z przedstawieniami    /414

5.2.1. Ikona w Dongoli    /414

5.2.2. Drewniane plakietki     /416

5.2.3. Enkolpion z Banganarti    /417

ROZDZIAŁ VIII.
Pomoc w rozwoju jako integralna część inkulturacji Kościoła w Nubii    /421

1. Główne czynniki przemian społeczno-gospodarczych w Nubii    /421

1.1. Wpływ zmian środowiskowych na zmiany społeczno-etniczne w Nubii     /422

1.2. Rolnictwo na terenie Nubii    /423

1.3. Wykorzystanie saqii w rolnictwie w Nubii    /424

1.4. Hodowla zwierząt w Nubii    /426

1.5. Handel zagraniczny w okresie chrześcijańskim    /427

2. Wkład Kościoła w rozwój opieki zdrowotnej i dzieł miłosierdzia    /431

2.1. Kościół w Nubii a dzieła miłosierdzia    /432

2.1.1. Ksenodochium przy klasztorze na komie H w Dongoli     /433

2.1.2. Ksenon (gerokomeion) w Hambukol    /436

2.1.3. Infrastruktura związana z ruchem pielgrzymkowym w Banganarti     /439

2.1.4. Ksenodochium w Pachoras – tzw. Klasztor Północny    /442

2.2. Archanioł Rafał, Kosmas i Damianos oraz lokalni święci mężowie jako nubijscy uzdrowiciele    /443

2.2.1. Archanioł Rafał jako uzdrowiciel i obrońca przed demonami w Nubii    /443

2.2.2. Święci anargyroi – Kosmas i Damianos     /445

2.2.3. Groby lokalnych świętych – komemoracja i poszukiwanie uzdrowienia    / 448

2.3. Praktyka inkubacji jako element świętej terapii w Nubii    /450

3. Wkład Kościoła w rozwój szkolnictwa – nauka czytania i pisania    /452

3.1. Szkolnictwo w Nubii – zarys problematyki     /453

3.2. Nubijskie teksty szkolne    /454

3.3. Rola Kościoła w nauce czytania i pisania w Nubii    /456

4. Wkład Kościoła w proces organizacji państwa i tworzenia prawa własności    /457

5. Materia Eucharystii w kontekście lokalnej kultury Nubii     /458

5.1. Pszenica w chrześcijańskiej Nubii     /459

5.2. Winorośle i wino w chrześcijańskiej Nubii    /459

5.3. Zastosowania produktów lokalnych jako materii Eucharystii w Nubii   /461

3. Wkład Kościoła w rozwój szkolnictwa – nauka czytania i pisania    /452

3.1. Szkolnictwo w Nubii – zarys problematyki   /453

3.2. Nubijskie teksty szkolne    /454

3.3. Rola Kościoła w nauce czytania i pisania w Nubii    /456

4. Wkład Kościoła w proces organizacji państwa i tworzenia prawa własności    /457

5. Materia Eucharystii w kontekście lokalnej kultury Nubii     /458

5.1. Pszenica w chrześcijańskiej Nubii     /459

5.2. Winorośle i wino w chrześcijańskiej Nubii     /459

5.3. Zastosowania produktów lokalnych jako materii Eucharystii w Nubii    /461

Zakończenie   /463

Wykaz skrótów   /471

Bibliografia  /473