Szeptuchy - religijność ludowa na Podlasiu

Autorka: Ewelina Sadanowicz

Rok wydania: 2024

Liczba stron: 185 

Okładka: miękka

Format: 16,0 cm x 23,0 cm

Znachorstwo i czarownictwo w Europie środkowej i wschodniej, w Polsce czy na Białorusi w czasach nowożytnych i współczesnych ma olbrzymią ilość publikacji prasowych i naukowych. Często pisano o znachorach w czasach żywotności, tj. w XIX i XX w. (...) W ostatnich dziesięcioleciach stali się oni bohaterami artykułów prasowych, szczególnie w przypadkach tragicznych skutków ich praktyk. Pewną popularność w prasie krajowej zdobyły szeptunki z Podlasia jako zdumiewające przykłady żywotności dawnych wierzeń, lecznictwa i magii (...). Te doniesienia prasowe sporządzane na podstawie reporterskich wypadów, np. do Orli, mają wartość dokumentacyjną, ale też są one pełne powierzchowności i naiwności (...). Na tym tle praca Eweliny Sadanowicz należy do wyjątkowych, wiarygodnych i wartościowych. Została ona napisana ze stanowiska etnologii i antropologii kulturowej, na podstawie badań etnograficznych autorki, dzięki „obserwacji uczestniczących” i „autoetnografii”. Sadanowicz pochodzi z Podlasia, więc zna miejscowe życie „na wylot”. (...) Zna i rozumie prawosławie, a to jest religijnym i kulturowym kontekstem szeptuch, tradycji ludowych na Podlasiu.

Z recenzji prof. dr. hab. Zbigniewa Libery (UJ)

Jest to praca wysoce oryginalna zarówno w zakresie podjętego w niej tematu – instytucji szeptuchy jako reliktu religijności ludowej w XXI wieku na Podlasiu – jak i sposobu interpretacji tego zjawiska. W tym drugim aspekcie Autorka krytycznie analizuje socjologiczne i antropologiczne koncepcje religii i magii z perspektywy postsekularnej, która wyjątkowo dobrze pasuje do analizy zjawisk w społecznościach pozostających pod wpływem wschodniego chrześcijaństwa. Sadanowicz cechuje też wysoka świadomość specyfiki teologii prawosławnej, co przekonuje Czytelnika do wyborów teoretycznych podejmowanych w pracy. Te uwagi wskazują, że praca jest przemyślana teoretycznie, zaś opracowanie nie tyle referuje poglądy poprzedników, co ciekawie z nimi dyskutuje. Tutaj szczególnie wartościowe jest autorskie wykorzystanie koncepcji sensualizmu Stefana Czarnowskiego do badań nad współczesną kulturą religijną. (...)
Oryginalność, waga teoretyczna i rzetelność danych w pracy tworzą spójną opowieść rekonstruującą praktyki szeptuch w kontekście etnograficznym, teologii prawosławnej i współczesnego społeczeństwa regionalnego. (...) Jak pisze Autorka: „Szeptuchy nie jawią się jako odosobnione, izolowane kulturowo zjawisko, niezrozumiałe dla społeczności, w jakiej występują, lecz jako integralna część systemu wierzeń, zachowań i postaw, który swe korzenie ma zarówno w chrześcijaństwie, jak i w przedchrześcijańskich wierzeniach tradycyjnych”. Dr Sadanowicz pokazuje, jak w kontekście sensualistycznej wersji chrześcijaństwa, jaką jest prawosławie, racjonalizacja niesie ze sobą naciski „protestantyzujące” postawy osób „ucerkwionych”. Obserwując ten proces, zauważa, że postawy takie są paradoksalne w stosunku do zasad prawosławia.

Z recenzji dr. hab. Dariusza Wojakowskiego, prof. AGH

Spis treści:

Wstęp. Uwagi o przedmiocie badań i metodologii  /8

I. Charakterystyka terenu badań  /17

1. Zarys historii osadnictwa na Podlasiu  /17

2. Tożsamość narodowa mieszkańców pogranicza na wschodnim Podlasiu na tle tożsamości językowej i religijnej  /21

Polacy-prawosławni  /23

Tutejsi  /23

Białorusini /23

Ukraińcy  /24

Podsumowanie  /25

3. Charakterystyka językowa mniejszości prawosławnej na Podlasiu. Występowanie gwar białoruskich i ukraińskich  /26

4. Charakterystyka prawosławia na Podlasiu  /30

II. Magia a religia. Konceptualizacja pojęć  /37

1. Różnice między magią a religią z perspektywy zachodniego chrześcijaństwa /38

2. Chrześcijaństwo wschodnie  /44

III. Ludowość. Przegląd koncepcji badawczych  /48

1. Religijność ludowa /48

Dwuwiara  /55

2. Kultura ludowowa /59

3. Medycyna ludowa /63

4. Ludowy obraz świata /65

Dualizm /72

Mediacja  /73

IV. Charakterystyka i definicja zjawiska szeptuch oraz rytuałów słownych  /75

1. Szeptuchy  /75

Terminologia dotycząca badanego zjawiska /75

Portret szeptuchy  /82

2. Koncepcje chorób w ludowym lecznictwie  /91

Etiologia chorób ludowych i ich symptomy  /91

"Robienie", "narabianie" i "podkładanie" /94

Najczęstsze choroby występujące w ramach kultury ludowej i ich leczenie /100

Urok /100

Róża  /104

Kołtun  /105

3. Wizyta u szeptuchy  /107

V. Słowo jako podstawowy składnik rytuału zamawiania /115

1. Funkcja języka rytualnego w społeczeństwach tradycyjnych  /115

2. Performatywność aktów mowy /117

3. Zamówienie jako rytuał słowny /119

4. Formuły zamówień  /121

5. Prawosławne modlitwy w zamówieniach /126

6. Przedmioty i zabiegi symboliczne wzmacniające moc słowa /128

Szeptanie /134

VI. Szeptucha a Cerkiew  /137

1. Prawosławni wobec szeptuch  /137

Prawosławie wobec zdrowia i choroby  /142

Stosunek duchownych prawosławnych do szeptuch i magii. Kapłan jako uzdrowiciel  /146

Przyczyny braku akceptacji szeptuch przez Cerkiew /155

2. Prawosławne sposoby leczenia chorób duchowych i cielesnych  /158

Lecznicze praktyki religijne wśród prawosławnych na Podlasiu /161

Zakończenie  /167

Bibliografia /172

Indeks  /184

Spis rycin  /185