Rozwód w XIX wieku na centralnych ziemiach polskich. Praktyka stosowania Kodeksu Napoleona w latach 1808–1852

Autor: Piotr Z. Pomianowski

Rok wydania: 2018

Liczba stron: 450

Okładka: miękka

Format: 14,0 cm x 21,0 cm

W początkach XIX wieku na centralnych ziemiach polskich wprowadzono Kodeks Napoleona, dopuszczający cywilne rozwody. Jednak w literaturze przedmiotu wspominano dotąd o zaledwie kilkunastu przypadkach rozwiązania małżeństwa w Księstwie Warszawskim i Królestwie Kongresowym, wskazując, że instytucja ta nie przyjęła się nad Wisłą.

Tymczasem autor niniejszego opracowania ustalił, że na podstawie Kodeksu Napoleona rozwiązano na ziemiach polskich około 200 małżeństw. W monografii tej wszechstronnie prezentuje on nieznany dotąd fenomen, jakim w polskim społeczeństwie pierwszej połowy XIX wieku był rozwód cywilny. Poza przepisami prawa analizuje m.in. skalę zjawiska, przyczyny rozpadu więzów rodzinnych i przebieg procesu, a także przedstawia charakterystykę rozwodzącej się populacji.

Podstawą analiz jest obszerny materiał źródłowy, obejmujący przede wszystkim zachowane wyroki trybunałów cywilnych pierwszej instancji (m.in. działających w Bydgoszczy, Kaliszu, Krakowie i Warszawie). Wszystkie odnalezione w źródłach sprawy rozwodowe zostały wykazane w załączonym do książki aneksie.

Spis treści: 

Wykaz skrótów /9

Tabula debitorum /11

Wprowadzenie /13

1. Cel pracy /13
2. Literatura i źródła /16
3. Układ pracy /27

1.1. Małżeństwo i rozwód w Starym i Nowym Testamencie /30
1.2. Laicyzacja prawa małżeńskiego w Austrii, Prusach i Francji /34
1.2.1. Austria /35
1.2.2. Prusy /38
1.2.3. Francja /41
1.3. Laicyzacja prawa małżeńskiego na ziemiach polskich i odwrót od niej /58
1.3.1. Rzeczpospolita Obojga Narodów /58
1.3.2. Wprowadzenie praw obcych na ziemie polskie /62
1.3.3. Derogacja napoleońskiego prawa rodzinnego na ziemiach polskich /66

Rozdział 2. Podmioty procesu rozwodowego /71

2.1. Sąd rozwodowy /71
2.2. Prokurator /76
2.3. Huissier /81
2.4. Pisarz i podpisarz /82
2.5. Pozycja prawna stron /82
2.6. Pełnomocnicy /86
2.7. Urzędnicy stanu cywilnego /88
2.7.1. Proboszczowie parafii rzymskokatolickich /92
2.7.2. Przełożeni parafii innych związków wyznaniowych /94
2.7.3. Osoby świeckie prowadzące kompleksowo akta stanu cywilnego /96
2.7.4. Świeccy odnotowujący wydarzenia niezgodne z prawem kanonicznym /97

Rozdział 3. Przebieg procesu rozwodowego /101

3.1. Proces rozwodowy z przyczyny oznaczonej /101
3.1.1. Formalności przedrozwodowe (postępowanie pojednawcze) /104
3.1.2. Postępowanie w sprawie dopuszczenia skargi /110
3.1.3. Postępowanie zaoczne /115
3.1.4. Środki tymczasowe /116
3.1.5. Etap po dopuszczeniu skargi (postępowanie dowodowe) /119
3.1.6. Postępowanie w sprawie o rozwód z powodu skazania współmałżonka za przestępstwo /140
3.2. Proces rozwodowy z wzajemnego zezwolenia /141
3.3. Czynności bezpośrednio poprzedzające wydanie wyroku /143
3.4. Wyroki /144
3.5. Rodzaje wyroków stanowczych /149
3.5.1. Wyroki orzekające rozwód /153
3.5.2. Wyroki oddalające powództwa /155
3.5.3. Wyroki naznaczające czas doświadczenia /156
3.6. Sprawy niezakończone wyrokiem /157
3.6.1. Upadek procesu na skutek niepopierania sprawy (procesy, których finał nie jest znany) /157
3.6.2. Odstąpienie od procesu /158
3.7. Postępowania apelacyjne i kasacyjne /158
3.7.1. Postępowanie apelacyjne /158
3.7.2. Najzwyczajne środki zaskarżenia wyroku sądu apelacyjnego /163

Rozdział 4. Podstawy wyroków rozwodowych /167

4.1. Orzeczenie rozwodu ze względu na gwałty, srogości i ciężkie obelgi /169
4.2. Orzeczenie rozwodu ze względu na gwałty, srogości i ciężkie obelgi po okresie doświadczenia /189
4.3. Orzeczenie rozwodu z powodu cudzołóstwa /190
4.4. Rozwód z powodu skazania współmałżonka na karę hańbiącą /207
4.5. Rozwód ze względu na wcześniejszą separację /208
4.6. Porównanie z Francją /208

Rozdział 5. Rozstrzygnięcia dodatkowe /211

5.1. Orzeczenie o winie /212
5.2. Opieka nad dziećmi /213
5.3. Sprawy majątkowe /215
5.4. Alimenty /217
5.5. Kary za cudzołóstwo /218
5.6. Koszty procesu /220

Rozdział 6. Ogłoszenie wyroku rozwodowego przez urzędnika stanu cywilnego /231

Rozdział 7. Skala zjawiska /239

Rozdział 8. Charakterystyka rozwodzącej się populacji /259

8.1. Inicjatorzy rozwodów /260
8.2. Wiek osób rozwiedzionych /262
8.3. Czas trwania małżeństwa /265
8.4. Umiejętność złożenia podpisu /267
8.5. Predyktaty /269
8.6. Zawód /273
8.7. Wyznanie /277
8.8. Miejsce zamieszkania /281
8.9. Podsumowanie /283

Zakończenie /287

Bibliografia /303

I. Rękopisy /303
Archiwa państwowe /303
Archiwa kościelne /306
II. Niepublikowane prace doktorskie /307
III. Akty prawne /307
IV. Współczesne orzeczenia sądowe /312
V. Prasa i dzienniki urzędowe /312
VI. Źródła drukowane /312
VII. Wydawnictwa źródłowe /313
VIII. Opracowania /313

Aneks /325

Bydgoszcz /329
Kalisz /332
Kielce /352
Kraków /355
Lublin /383
Łomża /385
Płock /389
Poznań /395
Radom /398
Siedlce /399
Warszawa /400

Spis ilustracji /443
Spis diagramów, tabel i konspektów /445
Summary /447