Radykalne oko. Tom 1-2: 1. Argonauci, 2. Żołnierze

Autor: Andrzej Turowski

Rok wydania: 2023

Liczba stron: tom I - 280, tom 2 - 449

Okładka: miękka ze skrzydełkami

Format: 17,00 cm x 23,5 cm

Andrzej Turowski dokonuje w Radykalnym oku istotnej zmiany w swoich badaniach nad awangardą. Pierwszą wojnę światową traktuje jako wydarzenie kluczowe w historii XX-wiecznego modernizmu. Transgresję, rozumianą dotąd jako konstruktywistyczne przekroczenie, w nowej książce zastępuje dadaistyczna subwersja, strategia krytycznego spojrzenia. W sztuce awangardy autor kładzie nacisk na szeroko rozumianą problematykę kryzysu i destrukcji. Książkę spinają dwa rozdziały dotyczące podróży. One też określają historyczne i problemowe ramy rozważań o nowoczesności. Wyprawa Stanisława Ignacego Witkiewicza i Bronisława Malinowskiego, rozpoczęta w 1914 roku, w przededniu Wielkiej Wojny, prowadziła przez Francję na „dzikie” antypody. Druga, związana z emigracyjnymi losami Teresy Żarnowerówny, to wędrówka artystki, która między 1940 a 1945 rokiem próbowała przedostać się z Europy do Nowego Jorku. Pierwsza podróż, w poszukiwaniu Innego, miała wymiar fantazmatyczny, druga przybrała formę tragicznej tułaczki. Egzotyczna podróż, mająca zaspokoić pragnienie uniwersalnej jedności, traktowana jest tu jako mit założycielski modernizmu, podczas gdy wojenna tułaczka i doświadczenie śmierci kończyły nowoczesność.

****

T. 1 Argonauci

W pierwszym tomie Radykalnego oka autor przypomina wyprawę Stanisława Ignacego Witkiewicza i Bronisława Malinowskiego, współczesnych argonautów, zmierzających „do tropików”. Rozpoczęła się ona daleko od nieistniejącej wówczas Polski, we francuskim Tulonie, mieście obciążonym historią kolonialną. Wiązała się ściśle z polską nowoczesnością i wyznaczała początek polskiego modernizmu. Tworzyła metaforę nowoczesności jako podróży ku egzotycznym wyspom. Budziła nadzieję przyszłości, a zarazem była przejawem kryzysu, kładąc się „smugą cienia” na początkach modernistycznego świata. Inicjowała podstawowe doświadczenia ery nowoczesnej i stawiała istotne pytania pojawiające się w momencie spotkania odkrywcy z Innym – ukrytym w obcej cywilizacji, nieprzyjaznej naturze, w głębi psychicznego rozdarcia. Konfrontowała ideologiczne systemy pojęć narzucające przekonania o uniwersalizmie kultury europejskiej i dziejach świata widzianych jako historia zwycięzców. W tych granicach urzeczenia i przerażenia toczyła się futuro-dadaistyczna gra z konstrukcją. Tutaj rozgrywał się dramatycznie przeżywany konflikt sztuki i życia, uświadamiany w Polsce w perspektywie zmierzchu cywilizacji. Dyskurs trudny do zidentyfikowania ze względu na stylistyczne maski, a pojawiający się niespodziewanie tam, gdzie artysta pytał o swoją tożsamość w obliczu klęski. Zbliżała się wojna.

****

T. 2 Żołnierze

W drugim tomie Radykalnego oka autor śledzi dokonujący się w sztuce okresu Wielkiej Wojny zwrot ku negatywności. Interesuje się pojęciami destrukcji formy i estetyką zniszczenia. U Stanisława Ignacego Witkiewicza, biorącego udział w wojnie, podkreśla problem nicości. W twórczości Władysława Strzemińskiego, byłego żołnierza, wskazuje na znaczenie protezy okaleczonego ciała. W unistycznej formie dostrzega konstrukcję niosącą własne unicestwienie. Idzie tropem artystów poszukujących języka destrukcji obracającego się wokół traumy, dotyka ideologicznego i psychicznego zawęźlenia, którego nie można było rozwiązać ani przekreślić. Rozpoczynał się czas rozpadu. Niezaleczona przeszłość okazała się źródłem przerażającej przyszłości – drugiej wojny światowej, faszyzmu i nacjonalizmu, odradzających się do dzisiaj. Jeżeli pierwsza wojna była początkiem nowoczesności, to była również jej końcem – w każdym razie końcem świata znanego z oświeceniowej utopii. Była przegraną umysłu i postępu wśród samoniszczących się maszyn i okaleczonych ciał ludzi. Ujawniała mroczne oblicze nowoczesnego świata powstającego na ruinach historii.

(opis wydawcy)

Spis treści:

Wprowadzenie  /14

Historia - Kultura - Transgresja/subwersja - Autonomia/zaangażowanie - Niewyrażalne/wyparte - Habitus modernizmu - Wojna - Zwrotnica - Rozdziały - Negatywna ontologia - Radykalne oko - Konteksty - Hommage - Podziękowania

II. Punkty widzenia  /37

1. Awangarda, ten worek bez dna  /38

Same pytania - Co o awangardzie napisano - Modernizowanie - Moderność - Awangardystyka - Problemy z awangardą w Polsce - Pierwsza teoria awangardy - Skradziona idea awangardy - Dwa paradygmaty. Awangarda jako krytyka społeczna - Awangarda jako krytyka władzy - Krytyka awangardowej oryginalności - Awangardowy powrót Realnego - Nadejście posthumanistycznego

2. Abstrakcja umarła, niech żyje abstrakcja  /79

Kryzys reprezentacji - Perspektywa jako forma symboliczna - Sztuka czysta - Pojęcie abstrakcji - Formalizm abstrakcyjnej wizji - Ostatni obraz - Od fizjologii do antropologii widzenia abstrakcyjnego - Abstrakcja niewyrażalności - Entropia symboliczna - Abstrakcja podświadomej wizualności - Pułapka na spojrzenie - anamorfoza - Pułapka na emocje - afekty - Polityczność abstrakcji - Koniec abstrakcji

3. Anarchistyczna historia sztuki  /112

Słaba teoria - Ulotny przedmiot - Jak do tego doszło? - Splot dyskursywny - Kryzys - Margines - Rozdarcie - Ideoza/politoza - Kontestacja - Demokracja

II. Granice nowoczesności  /137

1. Fantazmat egzotycznej podróży   /138

Narodziny modernizmu - Inny/Obcy - Podróż do tropików - Historia sztuki w dobie szaleństwa - Wielopostaciowe życie - Nowoczesność jako heterotopia

2. Tworzenie świata  /174

Konstruktywizm wyższej marki - Degrengolada ludzkiego ducha - Powolne samobójstwo obrazu

3. Bezrobotny Lucyfer: Apokalipsa   /185

Dekadencki nihilizm - Upadek cywilizacji - Komunistyczny katastrofizm - Nadzieja w klęsce - Konstruktywistyczna dystopia - Kryzys humanizmu - Absolutyzacja apokalipsy

4. Papierek lakmusowy  /205

Co to jest dadaizm? - Siły rządzące naszą epoką - Piurbiagizm - Futuro-dadaizm - Stylistyka nieoznaczoności - Wielość rzeczywistości - Formizm - Potrzeba ścisłości rozumu - Strefizm - Motywizm

5. Budowa w impasie  /261

Bunt - Wieża Tatlina - Tour Eiffel - Ruina - Wieża Babel - Dziura Babel - Labirynt - Komin fabryczny

Spis treści, tom 2:

I. Wielka wojna (1914-1918)   /11

Messieurs, zapomnijcie o sztuce - Maska Eduarda - Nie płaczcie nad okropnościami  

1. Witkiewicz na wojnie  /27

Bebechy i potworności - Modernistyczna nicość

2. Szok bitewny   /39

Trauma kulturowa 

3. Wojna Strzemińskiego   /46

O traumie i żałobie - Nieobecność i utrata - Wojna trwa - Rytuały zagłuszające - Głód realności - Brikolaż okaleczonego ciała - Fakturyzacja

II. Pustka nowoczesności   /75

1. Bilans formizmu   /76

Demony - Obraz obłąkania - Tajemnicy nie ma - Tylko pragnienie - Absolut płaszczyzny

2. Bilans unizmu  /90

Uprzedmiotowiony język - Widzenie fizjologiczne - Racjonalne oko - Historia unizmu - Forma jako całość - Czarny prostokąt - Unifikacja płaszczyzny - Znowu pytania - Mechanizm celebralny - Destrukcyjna plastyczność - Forma uzyskana przez destrukcję

III. Od megamaszyny do mechanosfery  /129

1. Kłopoty z konstruktywizmem  /130

Budowniczowie - Maszyny - Destrukcja - Zabłąkana umysłowość - Mechanizacja - Wyzwolenie konstrukcji - Konfrontacja maszyn - Konstrukcja oniryczna - Architektura żelaza - Dialektyczne feerie - Destrukcyjny charakter - Dyspozycja postrzegania

1. Nieświadome "maszynuje"  /164

Maszyny pragnące - Córka narodzona bez matki - Intensywność - Metaliczna synteza - Wędrowiec - Maszyny wojenne - Wojna totalna - Wicher wojny - Kolonia karna - Pytania

IV. Od ciała naturalnego do ciała protetycznego  /189

1. Nieświadomość w ciele ukryta  /190

Ego ma charakter cielesny - Ręka jako narzędzie - Cielesność wojny - Bezcielesność rozumu - Ciało ograniczone - Ciało posegmentowane - Ciało rozczłonkowane - Nogi Izoldy - Semiurgia cielesna - Krwawa geometria

2. Ciało bólem naznaczone  /216

Ból fantomowy - Lekcja anatomii

3. Maszyna ciałem obleczona   /223

Machina ludzka - Femme fatale - Prawa ogólne - Podwójne narodziny

4. Ciało w protezę zamienione  /236

Giagant - Antropos - Androgyn

V. Fantazmaty przestrzeni i płaszczyzny  /247

1. Przestrzeń i czas  /248

Kompozycja przestrzeni - Racjonalizacja - Rytmizacja i harmonia - Paradoks symetrii: czy rzeźba ma płeć? - Punkt nierównowagi - Wolne szybowanie: ciało w przestrzeni utracone

2. Płaszczyzna  /277

Kompozycje arhitektoniczne - Ciało z powierzchnią splecione: architektonika - Saper na polu minowym - Protetyka/organika

VI. Aspekty jako dekonstrukcja  /293

1. Biomorfizm jako dekonstrukcja  /294

Abstrakcja i figuracja - Pejzaże biomorficzne - Surrealizm? - Forma organiczna - Płaskorzeźba - Powinowactwa - Zmysłowa forma - Neoforma - Dezintegracja - Biologiczna subwersja - Afekt Strzemińskiego

2. Potrzeba tworzenia widzeń   /316

Sztuka szczególna - Awangarda i wrotki - Sztuka metamorficzna - Montaż/demontaż - Migotliwość widzenia - Rzeczywistość fotogramu - Przygoda człowieka poczciwego - Wyjazd do Paryża - Witkiewicz w Paryżu - Stażewski w Paryżu - Uniwesum - Surrealizm Appllinaire'a - Pierwsze zaskoczenie - Drugie zaskoczenie - Stół montażowy - Patafizyka/dadaistyka - Na osi czasu - Dadaistyczna subwersja

VII. Straszna wojna (1939-1945)  /367

1. Powidoki  /368

W rozbiciu i rozkładzie - Obrazy zbyt wyraźne - Pamięć ejdetyczna - Tanie jak błoto - Neuroświadectwa - Ślady - Wojenne powidoki

2. Wojna: Obrona Warszawy   /383

Osamotnienie - Fotomontaże 

3. Zagłada: Pamięci przyjaciół - Żydów  /394

Fotokolaże - Narracja - Pamięć - Świadectwo

4. Tułaczka: sztuka musi coś mówić  /404

Warszawa-Paryż-Lizbona - Montreal-Nowy Jork - Awangarda amerykańska - Trzecia droga - Koniec modernistycznej utopii

Epilog  /418

Indeks osób   /424

Spis ilustracji   /438