Poza chederem. Żydzi w galicyjskiej szkole publicznej

Redakcja: Przemysław Zarubin 

Rok wydania: 2025

Liczba stron: 1008

Okładka: miękka ze skrzydełkami

Format: 16,5 cm x 24,0 cm

Od końca XIX w. większość dzieci żydowskich w Galicji uczęszczała do szkół publicznych. Szkoła na wiele sposobów angażowała żydowską społeczność: Żydzi pracowali jako nauczyciele i zasiadali we władzach oświatowych, gminy zobowiązano do zapewnienia zajęć z religii, powstawały podręczniki do tego przedmiotu. Edukacja stała się ważnym tematem politycznym, mobilizującym i polaryzującym społeczeństwo. Książka ujmuje żydowskie doświadczenie szkoły kompleksowo i z wielu perspektyw, m.in. codzienności, relacji międzyludzkich, symboliki, przestrzeni. Pokazuje, że upowszechnienie edukacji miało fundamentalne znaczenie dla historii społecznej Żydów galicyjskich, i że trudno jest pisać o galicyjskiej szkole bez uwzględnienia Żydów.

(opis wydawcy) 

Osadzenie w literaturze i znajomość źródeł zaowocowały monografią, która spogląda na przestrzeń galicyjskiej szkoły publicznej z perspektywy Żydów. To oni są punktem wyjścia i stanowią główną oś narracji. (…) Pieczołowitość w dotarciu do detali odtwarzanych z rozmaitych języków koresponduje tu ze świadomością metodologiczną, interesującym katalogiem pytań badawczych i nietradycyjnym spojrzeniem na przestrzeń szkoły. Książka jest solidnie udokumentowana, ale nowoczesna w spojrzeniu na badane zjawiska (…). Autorka znakomicie orientuje się nie tylko w dziejach Żydów europejskich i galicyjskich, ale również w meandrach ich edukacji, która bynajmniej nie była prosta i oczywista. W przypadku niniejszej książki niewątpliwie mamy do czynienia z dziełem wybitnym.

- z recenzji prof. dr. hab. Tomasza Pudłockiego

Alicja Maślak-Maciejewska przedstawia całościowy obraz rzeczywistości szkolnej, łączy analizy na szczeblu makro (poprzez dane statystyczne) z podejściem mikrohistorii, uwzględniając szeroką gamę źródeł: wspomnienia, sprawozdania, listy, a także teksty literackie, prezentujące wgląd w osobiste przeżycia. (…) Prawne, religijne i tożsamościowe procesy kształtujące obraz dziejów żydowskich od czasów emancypacji są naświetlane w sposób innowacyjny i zarazem niezwykle staranny, gruntowny i wieloperspektywiczny. Autorce udało się poszerzyć naszą wiedzę z zakresu historii żydowskiej o niezmiernie ważną perspektywę dzieci szkolnych i szkoły jako miejsca kształtującego indywidualną i zbiorową tożsamość. Niniejsza książka powinna być obowiązkową lekturą nie tylko dla badaczy historii Żydów, lecz również dla historiografii Polski i Galicji, ponieważ pokazuje, jak bardzo dzieje Żydów i nie-Żydów są ze sobą powiązane – i to od wczesnego dzieciństwa aktorów wydarzeń.

- z recenzji prof. Jürgena Heyde

Spis treści:

Wstęp  /9

Tendencje historiograficzne /13

Metodologia /30

Źródła  /33

Pojęcia /36

Podziękowania  /40

Rozdział I. Galicyjska szkoła /43

XVIII stulecie /44

Po 1805 roku  /53

1866 - 1914  /63

Szkolnictwo średnie ogólnokształcące  /86

Katolicki charakter galicyjskiej szkoły  /98

Rozdział II. Szkolny dyptyk: uczniowie i nauczyciele żydowscy w ujęciu liczbowym  /107

Obecni. Uczniowie i uczennice  /108

(Nie)obecni. Nauczyciele /151

Rozdział III.  Z chederu pod tablicę  /185

Galicyjskie chedery  /187

Stosunek do szkoły świeckiej  /197

Od judaizmu w chederze do judaizmu w szkole /215

Cheder i szkoła publiczna: symbioza czy alternatywa?  /225

Rozdział IV. Między kahałem a radą szkolną /235

Władze szkolne  /236

Gminy żydowskie i obowiązek edukacji religijnej  /258

Nauczyciele judaizmu: między Scyllą a Charybdą  /293

Rozdział V.  Wymiary szkolnej rzeczywistości: przestrzeń, kalendarz, ciało, codzienność, reprezentacje  /309

Przestrzeń /309

Jarmułki, mundurki i bekiesze: o stroju  /326

Czas, kalendarz, święta i rutyny  /337

Podręczniki i pomoce dydaktyczne /378

Język wykładowy  /395

Poetyka druku szkolnego, czyli reprezentacje szkolnej rzeczywistości  /414

Rozdział VI. Relacje w szkole / 429

Regulaminy i nauczyciele /433

W gronie uczniów: co dzieli, co łączy  /461

Przybliżenia: perspektywy na relacje szkolne  /499

Rozdział VII. Judaizm w kącie /521

Sale i kąty  /522

Czas: pora lekcji i równoległość  /529

Nierówna liczna lekcji religii /539

Nauczyciel judaizmu w szkole /550

W stronę symetrii: symboliczne i emocjonalne znaczenie lekcji religii /559

Rozdział VIII. Rzeczy najpotrzebniejsze, czyli judaizm w pigułce... /571

Podręcznik do judaizmu  /574

Podręczniki galicyjskie: od języka niemieckiego do polskieego /580

Programy naukowe  /628

Co ma umieć nauczyciel judaizmu? Weryfikowanie kompetencji i kształcenie kadr  /676

Dokształcanie z judaizmu, czyli religia poza chederem i szkołą publiczną /699

Rozdział IX. Krystalizacje i rozłamy: ruch nauczycielski, organizacje uczniowskie i mobilizacja społeczeństwa żydowskiego wokół szkoły  /705

Nauczyciele: ruch nauczycielski  /706

Uczniowie  /739

Społeczeństwo  /766

Zakończenie  /829

Tabele i wykresy  /845

Wykaz skrótów /869

Aneks  /871

Bibliografia  / 883

Indeks osobowy  /969

Indeks geograficzny  /993

Summary /1001