Polskie strategie edukacyjne i oświatowe w epoce zaborów 1795 - 1918

Autor: Jan Wnęk

Rok wydania: 2024

Liczba stron: 422   

Okładka: miękka

Format: 16,0 cm x 23,5 cm 

Monografia składa się z sześciu rozdziałów. W pierwszym z nich omówione zostały polskie strategie edukacyjne i oświatowe schyłkowego oświecenia, wprowadzane w życie po trzecim rozbiorze Polski.

W kolejnym rozdziale ukazane zostały polskie strategie edukacyjne i oświatowe doby romantyzmu. W tej części pracy scharakteryzowano problemy dotyczące przede wszystkim romantycznego mesjanizmu i ideału wychowania narodowego, które to najsilniej oddziaływały na polską myśl filozoficzno-pedagogiczną w okresie międzypowstaniowym.

W trzecim rozdziale omówione zostały pozytywistyczne strategie pracy u podstaw skupiającej się wokół polskiej oświaty i wychowania. Upadek powstania styczniowego i uwłaszczenie chłopów w Królestwie Polskim oraz napływ na ziemie polskie obcych prądów pozytywistycznych spowodowały odwrót od romantyzmu i wysunięcie na czoło rozważań kwestii potrzeb pracy organicznej.

Rozdział czwarty dotyczy renesansu wielkich idei pedagogicznych i nadziei na przełomie XIX i XX wieku, a więc w okresie wielkiej eksplozji demograficznej, migracji ludności, rozpadania się więzi stanowych i kształtowania się więzi klasowych oraz świadomości narodowej. Twórczość pedagogiczna tamtych lat przybierała postać strategicznego przekazu edukacyjno-wychowawczego skierowanego do społeczeństwa.

W rozdziale piątym scharakteryzowane zostały strategie apostazji i lojalizmu. Przez cały okres niewoli narodowej w polskim społeczeństwie rodziły się idee zmierzające do wykazania, że ugoda z zaborcą będzie najkorzystniejszym rozwiązaniem dla Polaków, pozwoli im zachować fundamenty narodowego trwania i materialnej egzystencji.

W ostatnim, szóstym rozdziale zawarte zostały rozważania o nieustannej irredencie jako jednej ze strategii działań na rzecz przywrócenia ojczyźnie niepodległego bytu. Rzucający hasła ciągłej walki z zaborcą nie zaprzestawali także marzyć o rewolucji społeczno-politycznej, która zmieni na lepsze życie polskiego społeczeństwa, wprowadzi do niego więcej demokracji i równości. Doceniano również rolę dyplomacji w pozyskiwaniu stronników sprawy polskiej oraz koncepcje tworzenia polskich szkół wojskowych na emigracji.

Całość rozważań zawartych w niniejszej książce daje ogólny obraz polskich strategii edukacyjnych i oświatowych doby zaborów. Poszczególne rozdziały przedstawiają kluczowe problemy edukacyjno-wychowawcze epoki, kreśląc wizję strategicznych planów i koncepcji wielu autorów dotyczących pedagogizacji polskiego społeczeństwa i walki o zachowanie narodowego bytu i tożsamości. Niektóre konkluzje i tezy zawarte w książce mogą mieć charakter dyskusyjny, determinować dalsze badania i głębszy namysł nad losami Polaków w trudnym okresie niewoli narodowej. Długi okres lat 1795–1918 przyniósł polskiemu narodowi nowe doświadczenia i wytworzył atmosferę walki o byt oraz przetrwanie. Różne ówczesne wypowiedzi i postawy mogą być rozmaicie interpretowane i oceniane, a końcowa konkluzja nie jest łatwa.

Na końcu książki zamieszczona została bibliografia. Jej szczególna rola polega na zestawieniu i ujawnieniu ogromu ówczesnych wypowiedzi na tematy oświatowe we wszystkich trzech zaborach oraz na emigracji. Dzięki swej rozległości bibliografia będzie dobrą ilustracją polskiej świadomości społecznej. Korzystać z niej będą mogli nie tylko historycy wychowania, ale także inni badacze dziejów Polski porozbiorowej pragnący zgłębić dotychczasowy stan wiedzy o losach polskiego narodu w warunkach wieloletniego zniewolenia.

(opis wydawcy) 

Spis treści:

Przedmowa (Andrzej Chwalba)   /   9

Wstęp /13

I. Oświecajmy się  /23

Pod urokiem tradycji Komisji Edukacji Narodowej  /24

Światopogląd edukacyjno-oświatowy epigonów oświecenia  /25  

W zaborze rosyjskim i Księstwie Warszawskim  /26

W Galicji  /44

W Rzeczypospolitej Krakowskiej  /49      

W zaborze pruskim  /51

Wizje oświaty ludu  /56

Idee oświatowo-wychowawcze filomatów /61

Podsumowanie  /65

II. W kręgu romantycznych i narodowych ideałów  /67

Na straży uczuć religijnych i moralności  /68

Romantyczny mesjanizm i ideał wychowania narodowego  /77

Podsumowanie  /92

III. Narodowa klęska i czas na realizm  /95

Praca organiczna i praca u podstaw /96

W kręgu pozytywizmu warszawskiego  /96

Dewizy oświatowo-wychowawcze pozytywistów galicyjskich  /104     

Strategia pracy u podstaw w dobie Kulturkampfu   /117

Praktyka oporu społecznego wobec ucisku germanizacyjnego /125  

Rola domu rodzinnego w utrzymaniu tożsamości narodowej   /133

Koncepcje tajnego nauczania  /143     

Stanowisko w sprawie kształcenia kobiet /148

Podsumowanie  /154     

IV. Renesans wielkich idei i nadziei   /157  

Ideologia wychowania narodowego     /157

Credo pedagogiki społecznej       /169

Orientacja oświatowa ruchu ludowego  /174   

Myśl przewodnia oświaty socjalistycznej  /185 

Pedagogizacja chłopów i robotników  /194

Dyskurs wokół szkolnictwa zawodowego /231

Deliberacje nad oświatą dzieci wiejskich  /254

Idea studiów wyższych jako drogi do kariery /263

Taktyka wychowawczo-oświatowa ruchu sokolego /279

Dywagacje stowarzyszenia Eleusis na temat odnowy narodu polskiego /282

Aspiracje życiowe junaków, skautów i harcerzy /286

Perspektywa nowego wychowania i unaukowienia polskiej pedagogiki  /290

Podsumowanie  /301

V. Apostazja, trójlojalizm  /305

W kręgu orientacji prorosyjskiej  /306 

Lojalizm wobec Habsburgów  /319

Poszukiwanie ugody z pruskim zaborcą  /325

Podsumowanie  /328

VI. Nieustanna irredenta  /329

Na polach bitew i w dyplomacji /331

Marzenia o rewolucji społeczno-politycznej  /339

Polskie szkolnictwo o profilu wojskowym w obcych krajach  /357

Podsumowanie  /363

Zakończenie  /365

Bibliografia  /377 

Indeks osobowy /397 

Abstract  /405

Zusammenfassung /413