Pierwszy rozbiór Polski w świetle najnowszych badań

Redakcja: Jakub Bajer, Jacek Kordel

Rok wydania: 2023

Liczba stron: 676

Okładka: twarda

Format: 15,5 cm x 24,0 cm

Seria: Monografie Instytutu de Republica 

5 sierpnia 1772 roku dyplomaci Rosji, Prus i Austrii złożyli w Petersburgu podpisy pod traktatami, sankcjonującymi pierwszy rozbiór Polski:

Duch partyjności, niepokoje i tląca się wojna domowa […] oraz anarchia, która co dzień rośnie w siłę, zagrażając istnieniu legalnej władzy […] rodzi słuszne obawy, że dojdzie do zupełnego rozkładu państwa, do zakłócenia sytuacji wszystkich jego sąsiadów, pogorszenia dobrych stosunków panujących między nimi i do wywołania wojny powszechnej.

Rozgrabienie terytorium Rzeczypospolitej, stanowiącej wedle słów słów Voltaire’a, „karę za okropną anarchię”, jawiło się jako działanie o charakterze zbawiennym dla całego kontynentu. Przekonanie o własnej odpowiedzialności Polaków na długie dekady zagościło w europejskiej nauce i opinii publicznej. Rekonstrukcja politycznych pryncypiów podziałowych potencji oraz oświetlenie drogi wiodącej do rozbioru, możliwe dzięki sukcesywnemu otwieraniu przed historykami archiwów i udostępnianiu ich zbiorów, zajęły długie dziesięciolecia.

Dzisiaj wiemy już ponad wszelką wątpliwość, że decyzja o pierwszym podziale zapadła na dworze petersburskim pomiędzy schyłkiem listopada 1769 roku, a początkiem marca 1770 roku. Liczne świadectwa z epoki, mnogość zagadnień, różne punkty widzenia, odmienne ujęcia i perspektywy sprawiają, że wszechstronne opracowanie tematyki związanej z pierwszym rozbiorem nadal pozostaje aktualnym postulatem badawczym. Wydaje się przy tym, że nie jest to zadanie dla jednego tylko historyka. Autorzy poszczególnych artykułów podjęli trud przedstawienia wyników swoich najnowszych badań, dokładając cegiełkę po cegiełce do dotychczasowych ustaleń i przybliżając nas do głębszego zrozumienia dramatycznych zdarzeń z 1772 roku.

(opis wydawcy)

Spis treści:

J. Bajer, J. Kordel - Wstęp  /9

1. Zakusy rozbiorowe i aneksyjne państw ościennych wobec Polski w czasach saskich

M. G. Muller - The 1772 partition of the Polish-Lithuanian Rzeczpospolita. Explanations and Interpretations  /17

A. Kamieński - Plany rozbiorowe Hohenzollernów w XVII i XVIII wieku (od potopu szwedzkiego do konfederacji barskiej)  /33

U. Kosińska - Niezrealizowany rosyjski projekt wojny z Rzecząpospolitą i jej rozbioru z 1732 roku  /65

T. Szwaciński - Rosyjskie apetyty na wschodnie ziemie Rzeczypospolitej w dobie panowania carycy Elżbiety (rekonesans badawczy)  /85

T. Szwaciński - Dwie relacje Aleksandra M. Golicyna z Londynu (czerwiec 1756 roku)  /129

2. Wokół relacji dyplomatycznych państw włoskich z Warszawą w przedeniu rozbiorów  

J. Bajer - Aneksja Spisza i starostw podgórskich przez Austrię w świetle korespondencji Stanisława Augusta z Canalem (1769-1772)  /159

R. Waszczuk - Klemens XIV i dwór rzymski wobec Stanisława Augusta, konfederacji barskiej i pierwszego rozbioru - próba nowego spojrzenia /219

P. Zając OMI - Giuseppe Garampi w przededniu pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej. Wiedeński pobyt nuncjusza i jego przybycie do Warszawy w 1772 roku  /245

3. Droga do rozbioru i próby jego wyjaśnienia

D. Dukwicz - Czy pierwszy rozbiór miał miejsce w 1772 roku? Nowe spojrzenie na sprawę datacji i bezpośredniej genezy rozbioru  /269

J. Kodel - Geneza i treść deklaracji mocarstw rozbiorowych z 18 i 26 września 1772 roku  /287

4. W cieniu Rosji

V. Anipiarkou, F. Rozen - Mechanizmy propagandy rosyjskiej na przykładzie druków konfederacji słuckiej z 1767 roku  /317

E. Zielińska - Naciski Rosji na Stanisława Augusta w przededniu sejmu rozbiorowego 1773-1775 w świetle raportów polskiego rezydenta  w Petersburgu Jakuba Psarskiego  /383

Z. Zielińska - Królewska imaginacja? Obawy przed nowym rozbiorem w korespondencji Stanisława Augusta z Augustynem Debolim z lat 1780-1787  /409

5. W obliczu rozbioru - sprawy wewnętrzne Rzeczypospolitej

M. Bąk - Armia Wielkiego Księstwa Litewskiego w okresie pierwszego rozbioru  /437

M. Czeppe - Reakcja korespondentów Jerzego Augusta Mniszcha na pierwszy rozbiór Polski w 1772 roku  /477

P. Skowroński - Domknięcie porozbiorowej reformy ustrojowej na sejmie 1776 roku  /507

6. Administracja i sprawy celne na ziemiach anektowanych

A. Górak - Organizacja rosyjskiego aparatu administracyjnego na terytoriach Rzeczypospolitej anektowanych w 1772 roku  /533

K. Latawiec - Wpływ rozbiorów Rzeczypospolitej na ukształtowanie się rosyjskiego nadzoru graniczno-celnego w latach 1772-1811   /565

7. Rozbiór w oczach historiografii XIX i XX wieku

K. Błachowska - Polskie spory o przyczyny rozbiorów. Joachim Lelewel i jego koncepcja dziejów Polski: podstawy popularności i krytyki  /585

T. P. Rutkowski - Rozbiory Polski w historiografii sowieckiej w latach 1918-1956  /625

Wykaz skrótów  /647

Noty o autorach  /649

Indeks osób  /657