Od Iuris Sredensis do skarbu średzkiego. Niezwykła historia Środy Śląskiej

Dzieje Środy Śląskiej zawsze cieszyły się dużym zainteresowaniem zarówno historyków oraz regionalistów, jak i jej mieszkańców. Leżące w połowie drogi pomiędzy Wrocławiem a Legnicą miasto, dzieliło często losy tych dwóch stolic księstw śląskich, a także przeżywało wzloty i upadki w ramach Korony Czeskiej, Austrii Habsburgów, Prus i Niemiec. W wyniku II wojny światowej Środa Śląska znalazła się w granicach Polski. Poza tą wielką historią miasto posiada wartości, którymi szczyci się do dzisiaj, a są nimi ukształtowane tu prawo średzkie, na którym lokowano ponad 1000 miejscowości w Europie Środkowej i Wschodniej; winnice, a gałąź winnej latorośli bez przerwy - od początku XIV wieku do dzisiaj - ozdabia herb miejski i wreszcie skarby, których sława daleko przekracza granice Środy Śląskiej, Śląska i Polski.

(opis wydawcy)

Spis treści:

Jerzy Piekalski - Doktor Grzegorz Borowski - badacz Środy Śląskiej, archeolog  /9

Rościsław Żerelik - Wstęp  /12

Artur Błażejewski, Grzegorz Borowski - Ziemia średzka w pradziejach i wczesnym średniowieczu  /16

Środowisko geograficzne  /16

Pierwsi ludzie w rejonie Środy Śląskiej  /17

Leśni ludzie środkowej epoki kamienia  /18

Początki uprawy roli i chowu zwierząt w regionie średzkim  /20

W kręgu cywilizacji metali  /23

W okresie dominacji Celtów i Rzymian  /28

Słowiańskie początki i piastowskie władanie  /32

Archeologia późnego średniowiecza  /41

Mateusz Goliński - Środa Śląska w średniowieczu  /55

Sieć osadnicza w XII-XV wieku na terenie obecnej gminy Środa Śląska  /55

Zręby osadnictwa - Boom gospodarczy - Uzupełnienia w późnośredniowiecznej sieci osadniczej  

Początki Środy  /71

Na szlaku handlowym - Środa - Nowy Targ - Prawo flamandzkie - Prawo średzkie - Kościół parafialny - Szpital i kościół Najświętszej Marii Panny - Czarna legenda

Zagadki układu przestrzennego miasta lokacyjnego  /77

Łan flamandzki - Dwa etapy rozwoju - Ulica targowa - Długość działek - Agromiasto - Najstarsze osiedle - Zasięg osiedla - Późny plan przestrzenny

Rozwój miasta /83

Instytucje miejskie - Zamek - Mury miejskie - Blok zabudowy śródrynkowej - Franciszkanie - Żydzi - Skarby średzkie - Najstarsza zabudowa mieszczańska

Funkcjonowanie miasta  /98

Materialne przejawy pobożności - XIV-wieczna koniunktura - Cechy - Konflikty ekonomiczne - Kryzys XV-wieczny - Migracje - Przesłanki odbudowy

Przemysław Wiszewski - Wiek złoty - wiek spiżowy. Środa Śląska w czasach habsburskich (1526-1742)  /112

Wielka polityka, mała Środa  /112

Niespokojny wiek XVI - Wojna trzydziestoletnia - Cesarska polityka (1648-1742) - Środa leżąca na Śląsku

Miasteczka Środy życie wewnętrzne  /124

Ustrój, czyli między burgrabią, radą a ... średzianami - O nowy kształt władz - Wiek XVII - Uwagi demograficzne 

Między katolickim biskupem  a protestanckim konsystorzem  /134

Reforma Kościoła miejskiego - Protestancka Środa - Rekatolizacja miasta 

Piwo, płótno, skóry, zboże...  /152

Mieszczańskie zajęcia - Polityka gospodarcza - Geografia gospodarcza - Ku nowym czasom

Średzianie wobec kultury i cywilizacji  /168

Nieśpieszne przemiany cywilizacyjne - Piękno miasta, uczynność mieszczan - Miejski obyczaj

Jacek Dębicki - Pod władaniem Berlina (1742-1914)  /184

Środa Śląska w latach 1742-1813  /184

W nowej rzeczywistości - Francuska okupacja - Zabudowa miasta - Zaludnienie Środy Śląskiej - Garnizon średzki - Rozwój gospodarczy Środy Śląskiej - Poczta i komunikacja - Sprawy wyznaniowe - Rozwój szkolnictwa - Środa w opiniach podróżników - Wybitni średzianie  

Miasto w latach 1830-1850  /202

Napoleon w Środzie Śląskiej - Francuskie rabunki - Powojenne zmiany - Wiosna Ludów - Zagadnienia demograficzne i narodowościowe - Zajęcia mieszkańców - Komunikacja kolejowa - Stosunki wyznaniowe - Budownictwo kościelne - Rozwój szkolnictwa - Prasa średzka - Monografia Środy Śląskiej Johanna Heynego - Środa w opiniach podróżnych

W przededniu zjednoczenia Niemiec (1850-1871)  /216

Demograficzny obraz Środy Śląskiej - Rozwój urbanistyczny i sytuacja gospodarcza miasta - Szkolnictwo i opieka społeczna - Stowarzyszenia publiczne - Powódź w 1854 roku

W zjednoczonych Niemczech. Środa Śląska w latach 1871-1914  /222

Preferencje polityczne mieszkańców Środy - Zaludnienie Środy Śląskiej w przededniu wybuchu I wojny światowej - Gospodarka miejska - Rozwój urbanistyczny miasta - Starania o kolej żelazną - Średzkie kościoły - Działalność stowarzyszeń miejskich - Czytelnictwo i monografia miasta Paula Kindlera - Znani średzianie 

Tomasz Głowiński - Od pierwszej do drugiej wojny światowej (1914-1945)  /236

W latach wielkiej wojny (1914-1918)  /236

Wielka mobilizacja - Niedostatki czasu wojny  

W "niekochanej republice" (1918-1933)  /239

Krajobraz polityczny po wojnie - Rozwój terytorialny i ludnościowy miasta - W nowej sytuacji gospodarczej - Wino, piwo, tytoń... - Banki w mieście - Od Średzkiej Kolejki Lokalnej do planów miejskiego portu rzecznego - Kultura i edukacja - Stowarzyszenia i organizacje społeczne - Protestantyzm, katolicyzm, judaizm

W brunatnej rzeczywistości (1933-1939)  /265

Po Machtubernahme - Nowy "kalendarz" życia w mieście - Średzkie "Parteitagi" - Tradycja a nazistowska rzeczywistość - "Zwyczajny" antysemityzm - NSDAP i organizacje afiliowane w mieście i powiecie - Wizja rozwoju Środy Śląskiej 

Na uboczu II wojny światowej (1939-1945)  /280

Po wybuchu wojny - Robotnicy cudzoziemcy i jeńcy wojenni - Od antysemityzmu do "ostatecznego rozwiązania"

Ewakuacja i zdobycie miasta Neumarkt w 1945 roku  /285

Nadciągają Rosjanie - Średzka tragedia jeńców z Dyhrenfurth - Spóźniona ewakuacja - Obrońcy i atakujący - stosunek sił - Walki o powiat i miasto

Jakub Tyszkiewicz - Środa Śląska w powojennej Polsce /298

Neumarkt staje się Środą Śląską (1945-1950)  /298

Armia Czerwona w niemieckim mieście - Komuniści zdobywają władzę - Burmistrz i Miejska Rada Narodowa (władze miejskie) - Pożegnanie z Heimatem. Wysiedlenie Niemców - Nowi mieszkańcy: Polacy w Środzie Śląskiej - Niebezpieczne miasto - Problemy z handlem i aprowizacją - Przywracanie infrastruktury miejskiej - Odbudowa przemysłu i rolnictwa - Trudne początki polskiej oświaty - Życie kulturalne i sportowe - Opieka zdrowotna - Życie religijne 

 Stalinizm w Środzie Śląskiej (1950-1956)  /325

Stalinizacja życia politycznego - Sytuacja demograficzna - Pod nadzorem UB - Między targowiskiem a państwowym sklepem - Regres w gospodarce komunalnej. Służba zdrowia - Plan sześcioletni i kolektywizacja (przemysł i rolnictwo) - W stalinowskiej szkole - Pod presją ideologii. Życie kulturalne i sportowe - Walka z Kościołem

Od "małej stabilizacji" do "drugiej Polski" (1956-1973)  /340

Partia rządzi - Młode miasto - Małe, trochę senne miasteczko - Aprowizacja, handel i usługi - Problemy z infrastrukturą miejską - W gromadzie i fabryce - Szkolnictwo w obliczu reform - Pod znakiem Dni Środy Śląskiej. Kultura i życie sportowe - Służba zdrowia - Przy dźwięku dzwonów. Życie religijne 

Miasto i gmina. Środa Śląska w latach 1973-1990  /361

Życie polityczne do i od "Solidarności" - Nadal młodzi. Ludność - Nowe problemy. Bezpieczeństwo - Ku kryzysowi. Aprowizacja i handel - Nierozwiązane problemy gospodarki komunalnej - Rolnictwo i przemysł - W systemie szkół zbiorczych - Życie kulturalne - Sport w latach 70. i 80. - Służba zdrowia wobec narastających trudności - Życie religijne

W nowej rzeczywistości. Środa Śląska po 1989 roku  /383

Wykaz skrótów /395

Bibliografia /398

Indeks osób  /415