Ludowa wizja przeszłości Mazur (Stanowiska archeologiczne i miejsca o znaczeniu historycznym na dawnym pograniczu galindzko ...

Autor: Jerzy M. Łapo

Rok wydania: 2008

Liczba stron: 244

Okładka: miękka

Format: 16,5 cm x 23,5 cm

"(...) wiedza ludowa pozostaje niejako poza krytycznymi, a zarazem konstruktywnymi analizami badaczy, bazujących na kronikach, dziennikach, sprawozdaniach, aktach i innych oficjalnych dokumentach, choć zanim one powstały, to pamięć historyczna różnych społeczności opierała się na słowie mówionym, przekazywanym z pokolenia na pokolenie. (...). W części Europy pozostającej poza bezpośrednim wpływem antycznej cywilizacji śródziemnomorskiej, wyraźne rozdzielenie ustnych i pisanych tradycji historycznych nastąpiło w późnym średniowieczu. W pierwszych kronikach krzyżackich znalazły się jeszcze "mityczne" zapisy, dotyczące chociażby wyginięcia plemienia Galindów, ale już później wiedza ludowa została wyparta poza obszar oficjalnego zainteresowania badaczy przeszłości. Do obrzędowości, wierzeń czy obyczajów ludności wiejskiej oraz biedniejszej miejskiej, odwoływano się najczęściej jako po potępienia godnych przykładów zacofania, zabobonów, ect. Tymczasem oryginalna regionalna wiedza ludowa, sięgająca korzeniami czasami nawet wczesnego średniowiecza,  funkcjonowała pozbawiona większych ingerencji z zewnątrz aż do schyłku XIX w., aby zaniknąć w połowie następnego stulecia. Stosunkowo nieliczne udokumentowane przejawy tej wiedzy pozwalają mimo wszystko docenić jej bogactwo, a także rzucają światło na zapomniany i niedoceniany historyzm dawnych mieszkańców Mazur, rozumiany jako stosunek społeczeństwa do wydarzeń historycznych, a który można odczytywać jako historyczne samookreślenie."

(fragment Wstępu)

Spis treści:

Od autora  /7

Wstęp  /9

1. Cele pracy  /12

2. Zakres terytorialny pracy /12

3. Zakres chronologiczny /16

4. Baza źródłowa  /18

Rozdział I. Z dziejów zainteresowań badawczych nad folklorystycznymi przejawami ludowej wizji przeszłości Mazur Wschodnich  /21

1. Historia zainteresowań i badań nad podaniami oraz opowieściami ludowymi  /21

2. Mikrotoponimia oraz podania ludowe a dotychczasowe badania archeologiczne  /42

Rozdział II. Stanowiska i zabytki archeologiczne w przestrzeni kulturowej Mazur  /52

1. Grodziska - relikty dawnych założeń obronnych, refugialnych, obserwacyjnych i kultowych  /52

2. Wały podłużne - relikty granic i umocnień obronnych  /60

3. Kurhany w przestrzeni krajobrazowej i kulturowej  /61

4. Cmentarzyska - różnoczasowe miejsca grzebalne  /66

5. Zatopione obiekty i stanowiska archeologiczne - wyniki badań i weryfikacji a wiedza ludowa  /68

6. Echa odkryć archeologicznych w folklorze mazurskim  /76

7. Relikty wierzeń i obrzędów z czasów pogańskich  /80

7.1. Miejsca  kultu na tle mitologii bałtyjskiej  /80

7.2. Grodziska w obrzędowości nocy świętojańskiej  /85

7.3. Zbiorniki wodne jako miejsca sacrum  /88

7.4. Głazy narzutowe jako obiekty sacrum  /89

7.5. Średniowieczna rzeźba kamienna (tzw. baby kamienne) - domniemana funkcja a miejsce w folklorze i mikrotoponimii /91

Rozdział III. Przeszłość Mazur w świetle podań ludowych i mikrotoponimii  /94

1. Epidemie - czynnik destrukcji społecznej, a zarazem bodziec kulturotwórczy  /95

1.1. Epidemie dżumy  /96

1.2. Epidemie cholery i tyfusu  /98

1.3. Wpływ wielkich epidemii na oblicze kulturowe Mazur  /99

2. Niespokojne czasy wojen  /04

2.1. Wojny do 1655 r.  /105

2.2. Działania wojenne z lat 1656-1657  /108

2.3. Wojna siedmioletnia  /113

2.4. Wydarzenia wojenne z czasów napoleońskich /114

2.5. Wydarzenia wojenne w mikrotoponimii  /118

3. Zbrodnia i kara w przestrzeni kulturowej Mazur  /119

3.1. Miejsca straceń w dawnym systemie kulturowo-prawnym  /120

3.2. Rozbójnicy - rzeczywistość a folklor  /124

3.3. Pomiędzy strachem a fascynacją psychopatycznymi zbrodniami  /126

4. Zaginione miejsca i obiekty chrześcijańskiego sacrum  /128

5. Akcje misyjne kościoła protestanckiego wśród Żydów na pograniczu mazursko-mazowieckim  /129

6. Bracia polscy - ślady w przestrzeni kulturowej Mazur  .132

7. Pamiątki pobytu władców na Mazurach  /134

8. Miejsca dawnych osad, warsztatów rzemieślniczych, ect.  /138

Rozdział IV. Ludowa wizja przeszłości Mazur - możliwości interpretacyjne /141

1. Folklor jako źródło historyczne  /141

2. Periodyzacja dziejów Mazur w świetle podań ludowych i mikrotoponimii  /145

2.1. Czasy pogańskie - przedchrześcijańskie  /145

2.2. Czasy rycerskie - katolickie  /147

2.3. Czasy luterańskie  /149

3. Mazurski diabeł - mityzacja traumatycznych wydarzeń historycznych  /150

4. Ludowe podania historyczne w mazurskiej edukacji regionalnej  /152

5. Wykorzystanie kulturowych i historycznych tradycji lokalnych w procesie germanizacji nazw urzędowych  /154

6. Datowanie i żywotność mazurskich podań ludowych  /157

7. Mazury na tle folkloru sąsiadów  /159

Zakończenie  /163

Aneks - Katalog stanowisk archeologicznych oraz miejsc o znaczeniu historycznym, utrwalonych w mikrotoponimii  /167

Bibliografia  /211

Streszczenie  /232

Indeks osobowy  /233

Indeks miejscowości  /239