Listy hetmańskie rodu Potockich Tom V Korespondencja Hetmana Wielkiego Koronnego Józefa Potockiego. Rok 1739

Opracowanie: Tomasz Ciesielski

Rok wydania: 2019

Liczba stron: 405

Okładka: twarda

Format: 17,0 cm x 24,5 cm

Seria: Monumenta Poloniae Epistolaria

Uwagi: Rysy na okładce, przybrudzone brzegi stron, nieznaczne uszkodzenie górnej części okładki

Korespondencja hetmańska obejmująca okres od połowy XVII do połowy XVIII wieku, to bezcenne źródło do dziejów Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Idea zebrania, opracowania a następnie wydania listów pięciu hetmanów wywodzących się z rodziny Potockich herbu Pilawa, narodziła się jako odpowiedź na pojawiające się postulaty, niedostatecznego wykorzystanie pistolografii w badaniach nad dziejami państwa polsko-litewskiego. Listy wytwarzane w otoczeniu kolejnych hetmanów koronnych, a kierowane do najważniejszych osób w państwie,stanowiły i stanowią doskonałe źródło pokazujące mechanizmy rządzenia państwem, kierowania jego armią, naświetlając jednocześnie wszelkie wady i zalety ówczesnej polityki. Podobnie jak listy kierowane od tychże osób do samych hetmanów. Rozproszone w wielu archiwach, znajdujących się na terenie kilku krajów Europy, często nie dość znane, nie były wykorzystywane przez historyków, w sposób na jaki zasługują. Oddawana w ręce Czytelników seria „Listów het- mańskich rodu Potockich” ma być próbą naprawienia tej sytuacji i wprowadzenia do szerokiego obiegu naukowego listów, które jak można mieć nadzieję, są świadkiem swoich czasów i dziś uzyskują ponownie okazję by przemówić. Józef Potocki, syn hetmana polnego koronnego Andrzeja Potockiego, urodził się w 1673 roku. Bardzo aktywny w życiu politycznym Rzeczypospolitej od końca XVII w., od końca lat 30. XVIII w. do śmierci w 1751 r. przewodził jednemu ze stronnictw magnacko-szlacheckich: republikanów. Karierę polityczną zwieńczył godnością kasztelana krakowskiego uzyskaną w 1748 r. W wojsku koronnym służył od lat 90. XVII w. uczestnicząc w wojnie z Turcją, w zdławieniu powstania Semena Palija, Wielkiej Wojnie Północnej oraz wojnie o sukcesję polską. Bardzo szybko uzyskał najwyższe godności wojskowe, a w 1706 r. z nominacji Stanisława Leszczyńskiego uzyskał najpierw buławę polną, a następnie wielką koronną Klęska króla Szwecji Karola XII, a tym samym Stanisława Leszczyńskiego, doprowadziła jednak do utraty godności hetmańskiej oraz zmusiła Potockiego do emigracji. Na Węgrzech w służbie Rakoczego i Mołdawii przebywał do 1714 r., kiedy wrócił do kraju odzyskał obłożone sekwestrem dobra. Mimo ukorzenia się przed Augustem II nie odzyskał godności wojskowych, a jego rola polityczna do 1733 r. była niewielka. Dopiero bezkrólewie 1733 r. i wojna o tron polski pozwoliła Józefowi Potockiemu, dzięki opowiedzeniu się po stronie Stanisława Leszczyńskiego, odzyskać pozycję w armii koronnej. Dzięki zaś ugodzie zawartej w marcu 1735 r. uzyskał buławę wielką koronną (akt nadania 9 XI 1735 r.), którą utrzymał do śmierci. Choć nie był wybitnym dowódcą wojskowym, to w miarę poprawnie zarządzał niewielką armią. Okres jego najintensywniejszej działalności na polu wojskowym przypada na lata 1736-1739, gdy osobiście zaangażował się w kierowanie akcją dławienia wystąpień hajdamackich na Ukrainie, jak też utrzymania Rzeczypospolitej na uboczu toczącej się wojny rosyjsko-tureckiej. Użyczył nawet swojego prywatnego miasta Niemirowa na miejsce odbycia nieudanego kongresu pokojowego w 1737 r. Mimo podejmowanych wysiłków, czego dowodzi publikowana w niniejszym tomie korespondencja, nie udało mu się jednak zapobiec przechodzeniu wojsk walczących państw przez ziemie polskie, co doprowadziło do znacznych zniszczeń na Pokuciu i Podolu w 1739 r.

Spis treści:

Spis skrótów  /7

Działalność hetmana wielkiego koronnego Józefa Potockiego w drugiej połowie lat 30. XVIII wieku. Wojna rosyjsko-turecka 1736-1739  /11

O archiwum Józefa Potockiego i jego korespondencji z końca lat 30. XVIII w.  /41

Zasady edycji  /61

Wykaz listów  /67

Korespondencja Józefa Potockiego  /79

Korespondencja z królem Augustem III Wettinem  /79

Korespondencja z ministrami saskimi Rzeczypospolitej  /99

Korespondencja z senatorami duchownymi  /115

Korespondencja z Krzysztofem Antonim Szembekiem  /117

Korespondencja z biskupem krakowskim Janem Aleksandrem Lipskim  /158

Korespondencja z Janem Klemensem Branickim  /183

Korespondencja z samorządem szlacheckim  /191

Korespondencja wojskowa  /199

Korespondencja z regimentarzem generalnym wojsk koronnych na Ukrainie i regimentarzem partii podolskiej Stefanem Jeło Malińskim  /201

Korespondencja z regimentarzem partii ukraińskiej Franciszkiem Ksawerym Nitosławskim  /233

Korespondencja z komendantami Kamieńca Podolskiego i Stanisławowa  /239

Różne relacje o ruchach wojsk rosyjskich oraz o grabieżach przez nie dokonywanych na terytorium Rzeczypospolitej  /250

Korespondencja z miastem Lwów  /262

VARIA - Załączniki do listów, których nie sposób przypisać  /264

Uniwersały i paszporty hetmańskie - Uniwersały hetmańskie  /272

Korespondencja cudzoziemska - Rosja  /275

Korespondencja z Franciszkiem Darewskim  /277

Korespondencja z Hetmanem Karlem von  Keyserling  /281

Korespondencja z Burkhardem Christophem von Munnich  /285

Korespondencja z posłami hetmańskimi do Rosjan  /334

Korespondencja cudzoziemska - Turcja i jej lennicy  /335

Korespondencja z rezydentami i posłami hetmańskimi do urzędników osmańskich  /357

Słownik zwrotów i wyrazów łacińskich  /359

Słownik wyrazów staropolskich  /361

Bibliografia  /364

Indeks osób  /371

Indeks geograficzny  /379

Abstract  /391

Wykaz listów - układ chronologiczny  /395