Heretycy w średniowieczu. Poplecznicy szatana czy chrześcijańscy dysydenci?

Autor: Andre Vauchez

Rok wydania: 2024

Liczba stron: 320

Okładka: twarda

Format: 15,0 cm x 21,0 cm

Herezje około roku tysięcznego dotyczą jedynie ograniczonej liczby osób, należących do elity kulturalnej i społecznej. Dwa wieki później są już silnymi ruchami kontestatorskimi, podważającymi wpływy duchowieństwa katolickiego. Od nadreńskich obszarów Niemiec po środkowe Włochy i przez Langwedocję po północną Hiszpanię: liczne regiony chrześcijańskiej Europy są wówczas „przeżarte zgnilizną” – by posłużyć się słownictwem zaczerpniętym z ówczesnych tekstów papieskich – różnych form herezji. Mowa o katarach, waldensach, patarenach… Są niczym wyzwanie rzucone papiestwu, które potępia ich jako heretyków i zwalcza przy pomocy inkwizycji i zakonów żebraczych (dominikanów i franciszkanów). W XIV i XV stuleciu oskarżenia o herezję padają coraz częściej i są kierowane przeciw wszystkim, którzy okazują nieposłuszeństwo Kościołowi bądź sprzeciwiają się jego władzy. Krąg spraw objętych ściganiem nieustannie się rozszerza, za heretyków uważa się nawet osoby publiczne piętnujące nadużycia duchowieństwa i tendencje autorytarne hierarchii kościelnej.hciał zniszczyć owych wrogów wewnętrznych za wszelką cenę.

(opis wydawcy)

Zdjęcie z „heretyków” odium wywrotowości, a też oczyszczenie ich historii z wszelkich tajemnic i spisków powoduje, że otrzymujemy bardziej wyważony obraz epoki. Zadanie to wydaje się jednak trudne, bowiem przeważająca liczba tekstów, które mówią nam o ruchach dysydenckich, została stworzona przez członków Kościoła, a więc instytucji karzącej i stygmatyzującej, wzmacniającej nie tylko samą siebie, ale – jak uważali jej przedstawiciele – przede wszystkim wiarę i porządek społeczny. Zbiór studiów ukazuje całą złożoność herezji w średniowiecznej Europie. Vauchez wykazuje się niezwykłą wręcz ostrożnością w badaniach, próbując opisać zjawisko a nie je oceniać, a tym bardziej wartościować. Zwraca uwagę także na obie strony: przegranych i zwycięzców, dzięki czemu zyskujemy studium wyważone i nieidące w kierunku bezmyślnego potępienia inkwizycji czy jej apologii.

(fragment Wstępu Michała J. Baranowskiego)

Spis treści: 

Andre Vauchez - historyk ducha - M.J. Baranowski  /3

Heretycy w średniowieczu

Wprowadzenie  /17

Część I. Ruchy kontestatorskie i heretyckie na Zachodzie od XI do XV wieku  

Rozdział I. Herezje "roku tysięcznego" i w XI wieku  /25

Diabolizacja herezji  /26

Czytanie i interpretacje herezji przez duchownych od X do XII wieku  /33

Konkretne postawy wobec heretyków: rozbieżności i ewolucja /39

Rozdział II. Od kontestacji po herezję (XII-XIII wiek)  /49

Podstawowe przyczyny rozwoju herezji  /49

Antyklerykalizm i spirytualizm: wędrowni kaznodzieje przeciwko ustanowionemu Kościołowi  /52

Wstrząs kataryzmu  /56

Ruchy ewangeliczne i spory o prawo do kaznodziejstwa świeckich: waldensi i humiliaci  /61

Narodziny społeczeństwa prześladowczego?  /65

Krucjata, inkwizycja i zniszczenie kataryzmu  /79

Nowe formy kontestacji  /80

Joachim z Fiore i joachimizm  /81

Wrzenie intelektualne w środowiskach uniwersyteckich i potępienia kościelne  /86

"Religia ludowa" i "wolnomyśliciele"  /90

Rozdział III. Kontestatorskie i dysydenckie ruchy religijne we Włoszech od XI do połowy XIII wieku  /95

Pierwsze kontestacje  /95

Ewangelizm i spirytualizm przeciwko Kościołowi urzędowemu  /98

Patareni: między reformą a herezją  /98

Arnold z Brescii i konstetacja doczesnej władzy Kościoła  /100

Społeczeństwo komun miejskich a herezje we Włoszech w drugiej połowie XII wieku  /103

Katarzy, waldensi i chrześcijanie ewangeliczni we Włoszech (od około 1170 do około 1250)  /105

Narodziny i umacnianie kataryzmu  /105

Nurt ewangeliczny: uboczy Lombardczycy i humuliaci /108

Reakcja Kościoła i tłumienie herezji  /112

Rozdział IV. Na Zachodzie: kontestacja i herezje w XIV i XV wieku  /117

Rozszerzenie pojęcia herezji i rozwój inkwizycji  /117

Nowe definicje herezji  /118

Inkwizycja i inkwizytorzy  /120

Wygaszenie kataryzmu  /123

Zakwestionowanie Kościoła hierarchicznego i pośredniczącej roli duchowieństwa  /125

Kontestatorskie prądy eschatologiczne  /125

Eschatologia franciszkańska: spirytuałowie, begardzi i fraiticelli  /126

Eschatologia a ludowe ruchy religijne  /131

Od Gerarda Segarelliego do Fra Docino  /132

Biczownicy  /134

Nieheterodoksyjne formy mistyki  /136

Beginki: od Małgorzaty Porete do Mistrza Eckharta  /136

Bracia i siostry wolnego ducha /139

Przetrwanie i wpływy waldensów  /141

Nowe herezje i narodowe ruchy religijne (1378-1449)  /144

Nowy kontekst historyczny  /145

Wiklif i lollardzi /146

Jan Hus i  husyci  /148

Jan Hus i początki utrakwizmu /148

Podsumowanie kryzysu husyckiego /153

Część II. Heretycy: mity i rzeczywistość

Rozdział V. Początki herezji katarskiej w Langwedocji na podstawie kazania arcybiskupa Pizy Federico Viscontiego (zm. 1277)  /159 

Rozdział VI. Odmowa składania przysięgi u średniowiecznych heretyków /174

Rozdział VII. Katarzy i waldensi w historii średniowiecznej Francji  /184

Ku naukowej historii kataryzmu  /184

Ponowne odkrycie waldensów  /189

Rozdział VIII. Świętość przeciwko herezji: Żywot Marii z Oignies Jakuba z Vitry  /192

Protagoniści: Maria Oignies, Jakub z Vitry i Fulko z Tuluzy  /193

Żywot Marii z Oignies: manifest antyheretycki  /196

Ascetyczny i mistyczny wzór świętości  /201 

Rozdział IX. Pisma świętego Franciszka z Asyżu: odpowiedź na kontestację heretycką?  /207

Rozdział X. Między kontestacją a dysydencją: franciszkanie i prądy joachimickie w epoce papieży awiniońskich  /220

Rozdział XI. Od reformy Kościoła do buntu we Francji Karola VI: Jan z Varennes (zm. 1396?)  /232

Część III. Historycy i herezja

Rozdział XII. Historiografia herezji średniowiecznych  /251

Herezja a marginalizacja społeczna  /251

Ku odnowie problematyki i perspektyw  /256

Herezja, marginalność i wykluczenie  /260

Rozdział XIII. Ortodoksja i herezja na chrześcijańskim Zachodzie  /265

Rozdział XIV. Herezje: dysydenckie formy chrześcijaństwa średniowiecznego  /279

Wskazówki bibliograficzne  /287

Źródła tekstów /294

Zestawienie skrótów i skrótowców  /296

Indeks osób i nazw geograficznych  /298