Encyklopedyczna wizja świata fauny i flory w twórczości Mikołaja Reja i Marcina Bielskiego

Autorka: Joanna Zagożdżon-Łyszczarz

Rok wydania: 2022

Liczba stron: 776

Okładka: miękka

Format: 17,0 cm x 24,0 cm

Studia i Monografie nr 605

Praca wpisuje się w nurt badań nad staropolskim obrazem świata i dotyczy zasadniczo dwóch kwestii. Jedną z nich stanowi wskazanie treści encyklopedycznych dotyczących historii naturalnej w twórczości Mikołaja Reja i Marcina Bielskiego. Tak zarysowana perspektywa, z jakiej wspomniany materiał został przeanalizowany, wymagała uruchomienia rozległych kontekstów starożytnych, średniowiecznych i renesansowych, dzieł znanych i czytanych w ówczesnej Europie. Mnogość tej produkcji wydawniczej wydawałaby się trudna do ogarnięcia, gdyby nie przekonanie, które legło u podstaw tego naukowego przedsięwzięcia, że dawna encyklopedia jest rodzajem twórczości, w której zdeponowana wiedza znajduje się w zamkniętym zbiorze istniejących już tekstów. Oznacza to, że gotowe formuły „uczonych” deskrypcji roślin i zwierząt były nie tylko powielane i przetwarzane w rozmaitych florariach, bestiariuszach czy speculach, ale przede wszystkim wprowadzane w obręb utworów literackich, gdzie następowała popularyzacja tej encyklopedycznej wiedzy.

Istotne wydaje się również postawienie pytania – i to właśnie stanowi ten drugi problem rekonstrukcji literackiego obrazu natury – w jakim celu elementy świata przyrody zostały przywołane przez autorów. Przykłady te układają się w swego rodzaju repertorium topiki inwencyjnej, co pozostaje w całkowitej zgodzie z praktyką renesansową, chociaż źródła tych exemplów pochodzą z epoki wcześniejszej. Popularność i żywotność takich katalogów topicznych w literaturze staropolskiej jest zadziwiająca, mimo że – poza małymi wyjątkami – nie mają na nie wpływu inspiracje renesansowe ani czysto klasyczne. Celem monografii stało się zatem zarówno skonfrontowanie motywów natury w dziełach Reja i Bielskiego z ówczesną wiedzą encyklopedyczną, jak i zwrócenie uwagi na sposób opracowania topiki florystycznej i faunistycznej w ich utworach. Ważną częścią tej pracy stała się także próba wglądu w poetykę, kompozycję oraz konstruowanie wypowiedzi literackiej, gdzie przytoczone exempla pełniły określone funkcje, ujawniając mechanizmy twórczego działania.

(opis wydawcy)

Spis treści:

CZĘŚĆ I

1. Wstęp /9

2. Czym były dawne encyklopedie?  /24

3. Fenomen ducha encyklopedyzmu  /29

4. Zarys początków i dzieje europejskiego encyklopedyzmu (od czasów grecko-rzymskiego antyku do połowy XVI wieku)  /34

Arystoteles ze Stagiry jako twórca historii naturalnej /36

Teofrast z Eresos i jego pisma przyrodnicze /48

Dioskorides Pedanios z Anazarba (w Cylicji) - lekarz, farmakolog i botanik  /53

Rzymscy encyklopedyści i ich dzieła /59

Hermeneutyka św. Augustyna i średniowieczny encyklopedyzm  /87

Fizjolog i bestiariusze /129

Encyklopedyczne prace europejskie w XV i pierwszej połowy XVI wieku /132

Historia nauk przyrodniczych w Polsce i herbarze z pierwszej połowy XVI wieku: Stefan Falimirz, Hieronim Spiczyński i Marcin Siennik  /164

Charakterystyczne cechy, konwencje i motywy w dawnych opracowaniach encyklopedycznych  /178

5. Motyw pszczoły w twórczości Mikołaja Reja i Marcina Bielskiego  /190

CZĘŚĆ II

1. Metafora okręgu świata w twórczości Mikołaja Reja i Marcina Bielskiego /207

2. Bóstwa natury i mit złotego wieku w komentarzach Mikołaja Reja i Marcina Bielskiego /228

3. O Fortunie Łudarce, sfinksie, "świeckiej krotochwili" oraz o przyrodzonym porządku rzeczy  /261

4. "Krąg wiedzy o świecie" jako forma symboliczna /291

5. Drzewo wiadomości dobrego i złego. Homo sicut planta /309

6. Ziołolecznictwo "duszne" według receptury Mikołaja Reja /342

CZĘŚĆ III

1. Bestiariuszowe lekcje moralności: homo ut animal  /365

2."Pole ptasze" czyli o symbolice theatrum tego świata w twórczości Mikołaja Reja i Marcina Bielskiego /397

3. Encyklopedyczna wykładnia symboliki orła w twórczości Mikołaja Reja i Marcina Bielskiego /461

4. Czy gęsi są głupie? O ptasiej filozofii Mikołaja Reja słów kilka.. /487

5. Symbolika krogulca i sztuka polowania "pod pierzem" w relacjach Mikołaja Reja i Marcina Bielskiego /505

6. Parę słów na temat osobliwej symboliki sowy i pawia /555

7. Theatrum niezwykłości w Kronice wszystkiego świata Marcina Bielskiego  /576

8. "Ludzka krotochwila" na scenie teatru świata w twórczości Mikołaja Reja i Marcina Bielskiego /589

Podsumowanie 

Mikołaja Reja i Marcina Bielskiego lektura księgi natury  /629

Zakończenie /729

Bibliografia /741

Indeks osób /759