Dzieła zebrane, tom I. Geneza sporu o epiklezę. Eschatologiczny a memorialnym aspekt Eucharystii w kanonie pierwszych wieków

Był jednym z najbardziej aktywnych i wszechstronnych teologów i ekumenistów prawosławnych drugiej połowy XX wieku. W swoich pismach wskazywał na nowe możliwości rozwoju teologii. Poruszał tematy kontrowersyjne, często nieznane, niedoceniane lub zgoła zapomniane. Znany był w Polsce i za granicą dzięki swoim publikacjom oraz aktywnemu uczestnictwu w ruchu ekumenicznym. Warto tutaj przypomnieć, że to on właśnie reprezentował Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny na Zgromadzeniu Ogólnym Światowej Rady Kościołów (ŚRK) w Uppsali (1968) i w Nairobi (1975). Od 1968 roku był członkiem komisji „Wiara i Ustrój” (Faith and Order) tejże Rady oraz międzynarodowej komisji do spraw dialogu z Kościołem anglikańskim. Z dużym krytycyzmem zabierał wielokrotnie głos w sprawie pewnych tendencji dominujących w ŚRK. W znacznej mierze dzięki jego aktywności Chrześcijańska Akademia Teologiczna w Warszawie, której był prorektorem, zyskała w tamtych latach reputację międzynarodową.

Wraz z upływem czasu wyraźniej dostrzec można w teologicznej twórczości ks. Jerzego Klingera te myśli i tematy, które nadal zachowują swoją aktualność i są inspiracją do dalszych poszukiwań. Są to przede wszystkim jego śmiałe i dalekosiężne próby syntez teologicznych. Im chciałbym poświęcić specjalną uwagę. Spośród wielu problemów pragnę zwrócić uwagę jedynie na kilka wątków szczególnie inspirujących i twórczych. Będzie to wybór podyktowany moim osobistym wyczuciem. Nie zamierzam w krótkim wykładzie podejmować szczegółowej oceny prezentowanych poglądów, jakkolwiek tu i ówdzie niezbędne okażą się pewne uwagi.

W swojej twórczości ks. Jerzy Klinger przejawiał nieskrępowaną swobodę myśli, duchową wolność poszukiwań i twórczą pasję. Obcy był mu jurydyczny rygoryzm, ciążenie autorytetu i wewnętrzne skrępowanie. Był teologiem tworzącym z osobistego przeżycia prawdy. W twórczości teologicznej widział przejaw miłości Boga i ludzi nie tylko „całym swoim sercem”, ale również „całym swoim umysłem” (Mt 22,37). Umiał także w herezjach odkrywać elementy pozytywne, a w herezjarchach dostrzegać odważnych myślicieli, niepozbawionych wielkości i dobrej woli.

Profesor Klinger nie był człowiekiem jednej wielkiej idei. Interesowały go i pociągały najbardziej aktualne problemy współczesnego chrześcijaństwa. O wszechstronności Profesora świadczą jego zainteresowania filologią, filozofią, teologią oraz dorobkiem kultury ogólnoludzkiej, zwłaszcza poezją i sztuką. Sam tworzył również poezję pisząc utwory religijne w języku polskim i rosyjskim. Był przekonany, że poezja niejednokrotnie pełniej wyraża prawdę i lepiej jej służy dzięki celności słowa i bogactwu skojarzeń. Często bywało u wielu wybitnych teologów i myślicieli Kościoła prawosławnego, iż nie znajdując pełnego wyrazu dla swoich przeżyć religijnych w naukowych wywodach i systematycznej refleksji, uciekali się do poezji.

Żywy zmysł tradycji pozwolił warszawskiemu Profesorowi odnajdywać w niej elementy najbardziej twórcze i trwałe. Potrafił łączyć tradycję ze współczesnością. Jest to szczególnie widoczne w podejmowanych przez niego próbach syntezy w odniesieniu do wielu zagadnień teologicznych. Pomagała mu w tym głęboka znajomość zarówno tradycji wschodniej jak i zachodniej".

(ks. Wacław Hryniewicz OMI, fragment Wstępu)

Spis treści:

Kalendarium życia ks. Jerzego Klingera (Michał Klinger)  /5

Wprowadzenie (ks. Wacław Hryniewicz)   /19

I. Duchowa sylwetka teologa  /20

II. W poszukiwaniu ekumenicznej syntezy teologii   /25

III. Prawosławie a ekumenizm   /33

IV. Teolog świadomy potrzeby zdumienia i zamilknięcia  /37

V. W stronę eschatologicznej nadziei   /39

VI. Jak być chrześcijaninem i teologiem dzisiaj?   /43

Geneza sporu o epiklezę. Eschatologiczny a memorialny aspekt Eucharystii w kanonie pierwszych wieków

I. Wstęp  /49

II. Eschatologiczna nadzieja Kościoła   /53

III. Dwa pojęcia eschatologii   /61

IV. Idea "eschatologii zrealizowanej" we wschodniej tradycji mistycznej   /69

V. Hipoteza Oscara Cullmanna   /75

VI. Dwa nurty pierwotnej tradycji eucharystycznej   /83

VII. Modlitwa eucharystyczna "Didache"  /87

VIII. Maran atha   /97

IX. Epikleza Apokalipsy   /101

X. Kanon eucharystyczny Czwartej Ewangelii   /107

XI. Forma Eucharystii w pismach św. Pawła   /141

XII. Geneza i wpływ odmiennej doktryny eucharystycznej Świętego Pawła   /149

XIII. Synteza dwóch tradycji anaforalnych w liturgiach wschodnich   /161

XIV. Szczególna rola anamnezy w anaforach eucharystycznych   /177

XV. Ewolucja epiklezy przy kształtowaniu się wschodnich anafor   /185

XVI. Zagadnienie pra-epiklzy bizantyjskiej   /193

XVII. Istota Eucharystii a zmiana formy epiklezy   /201

XVIII. Epikleza Liturgii św. Jana Chryzostoma w eschatologiczny aspekt Eucharystii   /221

XIX. Zagadnienie eucharystycznej "metabole" w aspekcie eucharystycznym   /235

XX. Zagadnienie epiklezy w kanonie mszy rzymskiej   /249

XXI. Przyczyny przyjęcia słów ustanowienia jako formy konsekracji w liturgii rzymskiej   /279

XXII. Konsekwencje eklezjologiczne nurtów eucharystycznych   /295

XXIII. Zakończenie   /311

Wykaz skrótów   /317

Indeks osobowy   /319