Dzieje Gniezna Pierwszej Stolicy Polski – wydanie dwutomowe

Redakcja: Józef Dobosz

Rok wydania: 2025

Liczba stron: 474, 484

Okładka: miękka

Format: 16,5 cm x 23,5 m

Dzieje Gniezna to monumentalne dzieło poświęcona historii pierwszej stolicy Polski. Publikacja ukazuje zarówno dzieje grodu gnieźnieńskiego i późniejszego miasta lokacyjnego, jak i rozwój osad znajdujących się w jego bezpośrednim zapleczu, które z biegiem wieków były włączane w tkankę miejską. Wydanie trzecie składa się z dwóch tomów z kolorowymi ilustracjami, w miękkiej oprawie i jest dostępne tylko jako komplet.

W monografii pod redakcją wybitnego mediewisty, Profesora Józefa Dobosza, szczególny nacisk położono na jubileusz 1000-lecia koronacji Bolesława Chrobrego i Mieszka II – książka rozpoczyna się rozdziałem poświęconym początkom państwa piastowskiego i znaczeniu Gniezna w pierwszej monarchii polskiej. Następnie narracja prowadzi czytelnika przez kolejne epoki – od średniowiecza, przez czasy wczesnonowożytne, aż po okres zaborów. Każda część została ułożona w porządku chronologicznym i wewnętrznie podzielona na zagadnienia tematyczne, co ułatwia czytelnikowi śledzenie przemian historycznych i społecznych. Istotne miejsce zajmuje również wiek XX, przedstawiony w kilku odsłonach. Ukazano w nim zarówno lata międzywojenne, jak i dramatyczny okres wojny i okupacji niemieckiej. W sześciu podrozdziałach przedstawiono losy Gniezna i jego mieszkańców pod pruskim panowaniem, a całość uzupełniają opisy trudnej rzeczywistości PRL-u oraz dynamicznych przemian po 1989 roku, kiedy kształtowała się nowa rzeczywistość polityczna i społeczna. Monografię zamyka szczegółowe kalendarium wydarzeń odnoszących się do dziejów miasta w XXI wieku. Dzięki temu książka jest nie tylko rzetelnym opracowaniem naukowym, ale także kompendium wiedzy przydatnym każdemu, kto pragnie lepiej poznać przeszłość i współczesność Gniezna – miasta o wyjątkowym znaczeniu dla historii Polski. 

(opis wydawcy)

Spis treści:

Słowo wstępne Prymasa Polski abp. Wojciecha Polaka  /5
Wstęp (Tomasz Budasz, Michał Powałowski)  /7
Wprowadzenie do drugiego wydania (Józef Dobosz)  /9

I. GNIEZNO W PIERWSZEJ MONARCHII PIASTOWSKIEJ
1. W świetle archeologii (Tomasz Janiak) /16
a) Fazy rozwojowe zespołu grodowego /18
b) Architektura murowana na obszarze grodu do połowy XI wieku /32
c) Architektura rezydencjonalna  /45
d) Architektura obronna /47
2. W świetle przekazów historycznych (Józef Dobosz) /53
a) Legendy, czyli skąd nasz ród? /53
b) Nazwa „Gniezno” /62
c) Początki państwa i miejsce Gniezna /63
d) W dobie Bolesława Chrobrego /72
e) Mieszko II i kryzys monarchii w latach 30. XI wieku /77
3. Architektura i sztuka (Leszek Wetesko) /80
a) Kościół Mieszka I  /80
b) Sanktuarium św. Wojciecha i tzw. inny kościół /85
4. Kultura piśmiennicza w X i początkach XI wieku (Krzysztof Kurek) /92

II. OD GRODU DO MIASTA LOKACYJNEGO - GNIEZNO W XI–XV WIEKU
1. Specyfka epoki – miejsce Gniezna w strukturze państwa polskiego (Magdalena Biniaś--Szkopek) /100
2. Przemiany układu przestrzennego Gniezna w średniowieczu (Magdalena Biniaś--Szkopek) /104
3. Dzieje polityczne Gniezna (Magdalena Biniaś-Szkopek)  /111
a) Odrodzenie Gniezna po upadku pierwszej monarchii piastowskiej  /111
b) Gniezno w okresie rozbicia dzielnicowego  /113
c) Gniezno w zjednoczonej Polsce XIV–XV wieku  /125
4. Gniezno a Kościół (Magdalena Biniaś-Szkopek) /131
a) Wzgórze Lecha – Gniezno siedzibą arcybiskupstwa /131
b) W kręgu franciszkanów i klarysek gnieźnieńskich /146
5. Społeczny i gospodarczy obraz Gniezna w okresie największych przemian (Magdalena Biniaś-Szkopek) /151
a) Gród i osada przedlokacyjna (próba zarysu podstaw gospodarki) /151
b) Gniezno po lokacji miasta i w późnym średniowieczu (gospodarka i mieszkańcy) /155
6. Architektura i sztuka (Leszek Wetesko) /165
a) Odbudowa po najeździe Brzetysława – archikatedra Bolesława Szczodrego i Władysława Hermana /165
b) Architektura i sztuka w Gnieźnie od połowy XII do połowy XIII wieku /172
c) Gotycki zespół klasztorny klarysek i franciszkanów /180
d) Katedra arcybiskupa Jarosława Bogorii Skotnickiego i jej wyposażenie /188
7. Kultura piśmiennicza – od końca X wieku do schyłku wieków średnich (Krzysztof Kurek) / 201

III. GNIEZNO W XVI–XVIII WIEKU
1. Gniezno w Rzeczypospolitej szlacheckiej (Michał Zwierzykowski) /214
a) Miasto w strukturach państwa /214
b) Miasto w strukturach kościelnych /229
c) Ważne wydarzenia w dziejach państwa i ich wpływ na Gniezno /236
2. Układ przestrzenny miasta (Michał Zwierzykowski) /241
3. Mieszkańcy (Michał Zwierzykowski) /251
a) Zaludnienie miasta i sąsiednich jurydyk /251
b) Struktura społeczna, etniczna i wyznaniowa /255
4. Ustrój (Michał Zwierzykowski)  /262
a) Ustrój miasta królewskiego /262
b) Specy:ka organizacji miasteczek i osad sąsiadujących z Gnieznem /276
5. Życie gospodarcze (Michał Zwierzykowski) /280
a) Finanse miejskie /280
b) Handel /283
c) Rzemiosło /288
d) Rolnictwo /295
6. Życie codzienne (Michał Zwierzykowski) /298
7. Architektura i sztuka (Leszek Wetesko)  /311
a) Renesans – fundacje Jana Łaskiego i rzeźba nagrobna w katedrze /311
b) Barok w murach katedry i gnieźnieńskich kościołów /315
8. Kultura piśmiennicza i widowiska wczesnonowożytnego Gniezna (Krzysztof Kurek) /327

IV. GNIEZNO W LATACH 1793–1918
1. Gniezno pod pierwszym pruskim panowaniem. Dzieje Gniezna w latach 1793–1806 (Damian Szymczak) /340
a) Początki pruskiej władzy nad Gnieznem /340
b) Gniezno w czasie insurekcji kościuszkowskiej  //344
c) Powrót panowania pruskiego /346
2. Czasy Księstwa Warszawskiego (1806–1815) (Damian Szymczak) /353
3. Gniezno w okresie pruskiej monarchii absolutnej (1815–1848) (Damian Szymczak)  /357
a) Powrót pod berło Hohenzollernów /357
b) Gniezno w okresie rządów Eduarda Flottwella /366
4. Gniezno od Wiosny Ludów do zjednoczenia Niemiec (Damian Szymczak) /376
a) Wiosna Ludów w Gnieźnie  /376
b) Gniezno po Wiośnie Ludów /380
5. Okres Rzeszy Niemieckiej (1871–1918) (Damian Szymczak) /389
a) Życie polityczne w Gnieźnie po 1871 roku /390
b) Modernizacja miasta /400
c) Miasto, jego życie i mieszkańcy na przełomie XIX i XX wieku /410
d) Edukacja w Gnieźnie /424
e) Problematyka rozwoju gospodarczego Gniezna /430
6. Gniezno w czasie I wojny światowej i Powstania Wielkopolskiego (Damian Szymczak)  /437
a) Gniezno w Wielkiej Wojnie /437
b) Koniec Cesarstwa i Powstanie Wielkopolskie /445
7. Piśmiennictwo, prasa, działalność wydawnicza i teatr w latach 1793–1918 (Krzysztof Kurek) /450

V. GNIEZNO W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM I PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ
1. Ludność i obszar miasta w latach 1918–1939 (Tadeusz Janicki)  /486
2. Struktura i działalność władz miasta w latach 1918–1939 /495
a) Organy uchwałodawcze /495
b) Organy wykonawcze /501
c) Działalność Rady Miejskiej i Magistratu /504
3. Życie polityczne w latach 1918–1939 (Tadeusz Janicki) /532
a) Powstanie sceny politycznej w Gnieźnie  /532
b) Okres demokracji parlamentarnej (1919–1926) /535
c) Życie polityczne po przewrocie majowym (1926–1929) /540
d) Życie polityczne po „wyborach brzeskich” (1930–1939)  /548
4. Życie gospodarcze w latach 1918–1939 (Tadeusz Janicki) /558
5. Życie społeczne w latach 1918–1939 (Tadeusz Janicki)  /574
a) Organizacje społeczne /574
b) Szkolnictwo /598
c) Życie religijne /606
6. Gniezno podczas II wojny światowej (Tadeusz Janicki) /618
a) Miasto w czasie kampanii wrześniowej /618
b) Miasto pod niemiecką okupacją  /621
c) Wyzwolenie miasta  /642
7. Życie kulturalne w latach 1918–1945 (Krzysztof Kurek) /647

VI. DZIEJE GNIEZNA PO 1945 ROKU
1. Gniezno w latach 1945–2000 (Piotr Grzelczak)  /670
a) Powierzchnia i ludność  /670
b) W cieniu stalinizmu 1945–1956  /672
c) Od Gomułki do Gierka. Gniezno w latach 1956–1975  /683
d) Czas przełomów – Gniezno w latach 1975–2000 /697
2. W kręgu architektury i sztuki, czyli powrót do przeszłości – regotyzacja kościoła franciszkanów i katedry (Leszek Wetesko) /713
3. Rozwój prasy i formy życia kulturalnego w Gnieźnie od 1945 do 2024 roku (Krzysztof Kurek)  /720
a) Prasa i życie literackie /720
b) W kręgu teatru /750

VII. GNIEZNO W XXI WIEKU
1. Gniezno w nowym tysiącleciu (Mariusz Menz) /768
2. Kalendarium najważniejszych wydarzeń 2001–2025 (Mariusz Menz)  /769

Aneks. Kalendarium i częściowa rekonstrukcja repertuaru występów gościnnych polskich, zawodowych zespołów teatralnych w Gnieźnie (w latach 1816–1935) (Zrekonstruował,
opracował i zestawił Krzysztof Kurek) /825
Bibliografia /865
Bibliogrfia do rozdziału I  /867
Bibliografia do rozdziału II /883
Bibliografia do rozdziału III /889
Bibliografia do rozdziału IV /897
Bibliografia do rozdziału V /901
Bibliografia do rozdziału VI /905
Bibliografia do rozdziału VII /909
O autorach /913
Indeks osób (Zestawił Jakub Wojtczak)  /917