Dzieje Gniezna. Pierwszej Stolicy Polski

Redakcja: Józef Dobosz

Rok wydania: 2025

Liczba stron: 954

Okładka: twarda

Format: 17,0 cm x 24,0 cm

Wydanie II

Dzieje Gniezna to monumentalne dzieło poświęcona historii pierwszej stolicy Polski. Publikacja ukazuje zarówno dzieje grodu gnieźnieńskiego i późniejszego miasta lokacyjnego, jak i rozwój osad znajdujących się w jego bezpośrednim zapleczu, które z biegiem wieków były włączane w tkankę miejską.

W monografii pod redakcją wybitnego mediewisty, Profesora Józefa Dobosza, szczególny nacisk położono na jubileusz 1000-lecia koronacji Bolesława Chrobrego i Mieszka II – książka rozpoczyna się rozdziałem poświęconym początkom państwa piastowskiego i znaczeniu Gniezna w pierwszej monarchii polskiej. Następnie narracja prowadzi czytelnika przez kolejne epoki – od średniowiecza, przez czasy wczesnonowożytne, aż po okres zaborów. Każda część została ułożona w porządku chronologicznym i wewnętrznie podzielona na zagadnienia tematyczne, co ułatwia czytelnikowi śledzenie przemian historycznych i społecznych.

Istotne miejsce zajmuje również wiek XX, przedstawiony w kilku odsłonach. Ukazano w nim zarówno lata międzywojenne, jak i dramatyczny okres wojny i okupacji niemieckiej. W sześciu podrozdziałach przedstawiono losy Gniezna i jego mieszkańców pod pruskim panowaniem, a całość uzupełniają opisy trudnej rzeczywistości PRL-u oraz dynamicznych przemian po 1989 roku, kiedy kształtowała się nowa rzeczywistość polityczna i społeczna.

Monografię zamyka szczegółowe kalendarium wydarzeń odnoszących się do dziejów miasta w XXI wieku. Dzięki temu książka jest nie tylko rzetelnym opracowaniem naukowym, ale także kompendium wiedzy przydatnym każdemu, kto pragnie lepiej poznać przeszłość i współczesność Gniezna – miasta o wyjątkowym znaczeniu dla historii Polski. 

(opis wydawcy) 

Spis treści:

Słowo wstępne Prymasa Polski abp. Wojciecha Polaka  /5
Wstęp (Tomasz Budasz, Michał Powałowski)  /7
Wprowadzenie do drugiego wydania (Józef Dobosz)  /9

I. GNIEZNO W PIERWSZEJ MONARCHII PIASTOWSKIEJ
1. W świetle archeologii (Tomasz Janiak)  /16
a) Fazy rozwojowe zespołu grodowego /18
b) Architektura murowana na obszarze grodu do połowy XI wieku  /32
c) Architektura rezydencjonalna /45
d) Architektura obronna  /47
2. W świetle przekazów historycznych (Józef Dobosz)  /53
a) Legendy, czyli skąd nasz ród?  /53
b) Nazwa „Gniezno”  /62
c) Początki państwa i miejsce Gniezna  /63
d) W dobie Bolesława Chrobrego  /72
e) Mieszko II i kryzys monarchii w latach 30. XI wieku  /77
3. Architektura i sztuka (Leszek Wetesko)  /80
a) Kościół Mieszka I  /80
b) Sanktuarium św. Wojciecha i tzw. inny kościół  /85
4. Kultura piśmiennicza w X i początkach XI wieku (Krzysztof Kurek)  /92

II. OD GRODU DO MIASTA LOKACYJNEGO - GNIEZNO W XI–XV WIEKU
1. Specfika epoki – miejsce Gniezna w strukturze państwa polskiego (Magdalena Biniaś-Szkopek)  /100
2. Przemiany układu przestrzennego Gniezna w średniowieczu (Magdalena Biniaś-Szkopek)  /104
3. Dzieje polityczne Gniezna (Magdalena Biniaś-Szkopek) /111
a) Odrodzenie Gniezna po upadku pierwszej monarchii piastowskiej  /111
b) Gniezno w okresie rozbicia dzielnicowego  /113
c) Gniezno w zjednoczonej Polsce XIV–XV wieku  /125
4. Gniezno a Kościół (Magdalena Biniaś-Szkopek)  /131
a) Wzgórze Lecha – Gniezno siedzibą arcybiskupstwa /131
b) W kręgu franciszkanów i klarysek gnieźnieńskich  /146
5. Społeczny i gospodarczy obraz Gniezna w okresie największych przemian (Magdalena Biniaś-Szkopek) /151
a) Gród i osada przedlokacyjna (próba zarysu podstaw gospodarki)  /151
b) Gniezno po lokacji miasta i w późnym średniowieczu (gospodarka i mieszkańcy)   /155
6. Architektura i sztuka (Leszek Wetesko)  /165
a) Odbudowa po najeździe Brzetysława – archikatedra Bolesława Szczodrego i Władysława Hermana  /165
b) Architektura i sztuka w Gnieźnie od połowy XII do połowy XIII wieku /172
c) Gotycki zespół klasztorny klarysek i franciszkanów  /180
d) Katedra arcybiskupa Jarosława Bogorii Skotnickiego i jej wyposażenie  /188
7. Kultura piśmiennicza – od końca X wieku do schyłku wieków średnich (Krzysztof Kurek)  /201

III. GNIEZNO W XVI–XVIII WIEKU
1. Gniezno w Rzeczypospolitej szlacheckiej (Michał Zwierzykowski)  /214
a) Miasto w strukturach państwa  /214
b) Miasto w strukturach kościelnych  /229
c) Ważne wydarzenia w dziejach państwa i ich wpływ na Gniezno  /236
2. Układ przestrzenny miasta (Michał Zwierzykowski)  /241
3. Mieszkańcy (Michał Zwierzykowski)  /251
a) Zaludnienie miasta i sąsiednich jurydyk  /251
b) Struktura społeczna, etniczna i wyznaniowa  /255
4. Ustrój (Michał Zwierzykowski) /262
a) Ustrój miasta królewskiego  /262
b) Specy:ka organizacji miasteczek i osad sąsiadujących z Gnieznem  /276
5. Życie gospodarcze (Michał Zwierzykowski)  /280
a) Finanse miejskie  /280
b) Handel  /283
c) Rzemiosło  /288
d) Rolnictwo /295
6. Życie codzienne (Michał Zwierzykowski)  /298
7. Architektura i sztuka (Leszek Wetesko)  /311
a) Renesans – fundacje Jana Łaskiego i rzeźba nagrobna w katedrze  /311
b) Barok w murach katedry i gnieźnieńskich kościołów  /315
8. Kultura piśmiennicza i widowiska wczesnonowożytnego Gniezna (Krzysztof Kurek)  /327

IV. GNIEZNO W LATACH 1793–1918
1. Gniezno pod pierwszym pruskim panowaniem. Dzieje Gniezna w latach 1793–1806 (Damian Szymczak)  /340
a) Początki pruskiej władzy nad Gnieznem  /340
b) Gniezno w czasie insurekcji kościuszkowskiej  /344
c) Powrót panowania pruskiego /346
2. Czasy Księstwa Warszawskiego (1806–1815) (Damian Szymczak)  /353
3. Gniezno w okresie pruskiej monarchii absolutnej (1815–1848) (Damian Szymczak) ..... 357
a) Powrót pod berło Hohenzollernów  /357
b) Gniezno w okresie rządów Eduarda Flottwella  /366
4. Gniezno od Wiosny Ludów do zjednoczenia Niemiec (Damian Szymczak)  /376
a) Wiosna Ludów w Gnieźnie  /376
b) Gniezno po Wiośnie Ludów  /380
5. Okres Rzeszy Niemieckiej (1871–1918) (Damian Szymczak)  /389
a) Życie polityczne w Gnieźnie po 1871 roku /390
b) Modernizacja miasta  /400
c) Miasto, jego życie i mieszkańcy na przełomie XIX i XX wieku  /410
d) Edukacja w Gnieźnie  /424
e) Problematyka rozwoju gospodarczego Gniezna  /430
6. Gniezno w czasie I wojny światowej i Powstania Wielkopolskiego (Damian Szymczak) 437
a) Gniezno w Wielkiej Wojnie  /437
b) Koniec Cesarstwa i Powstanie Wielkopolskie  /445
7. Piśmiennictwo, prasa, działalność wydawnicza i teatr w latach 1793–1918 (Krzysztof Kurek)  /450

V. GNIEZNO W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM I PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ
1. Ludność i obszar miasta w latach 1918–1939 (Tadeusz Janicki)  /486
2. Struktura i działalność władz miasta w latach 1918–1939  /495
a) Organy uchwałodawcze  /495
b) Organy wykonawcze  /501
c) Działalność Rady Miejskiej i Magistratu /504
3. Życie polityczne w latach 1918–1939 (Tadeusz Janicki)  /532
a) Powstanie sceny politycznej w Gnieźnie /532
b) Okres demokracji parlamentarnej (1919–1926) /535
c) Życie polityczne po przewrocie majowym (1926–1929)  /540
d) Życie polityczne po „wyborach brzeskich” (1930–1939)  /548
4. Życie gospodarcze w latach 1918–1939 (Tadeusz Janicki) /558
5. Życie społeczne w latach 1918–1939 (Tadeusz Janicki)  /574
a) Organizacje społeczne  /574
b) Szkolnictwo /598
c) Życie religijne  /606
6. Gniezno podczas II wojny światowej (Tadeusz Janicki)  /618
a) Miasto w czasie kampanii wrześniowej  /618
b) Miasto pod niemiecką okupacją  /621
c) Wyzwolenie miasta  /642
7. Życie kulturalne w latach 1918–1945 (Krzysztof Kurek) /647

VI. DZIEJE GNIEZNA PO 1945 ROKU
1. Gniezno w latach 1945–2000 (Piotr Grzelczak)  /670
a) Powierzchnia i ludność  /670
b) W cieniu stalinizmu 1945–1956  /672
c) Od Gomułki do Gierka. Gniezno w latach 1956–1975  /683
d) Czas przełomów – Gniezno w latach 1975–2000  /697
2. W kręgu architektury i sztuki, czyli powrót do przeszłości – regotyzacja kościoła franciszkanów i katedry (Leszek Wetesko)  /713
3. Rozwój prasy i formy życia kulturalnego w Gnieźnie od 1945 do 2024 roku (Krzysztof Kurek)  /720
a) Prasa i życie literackie  /720
b) W kręgu teatru  /750

VII. GNIEZNO W XXI WIEKU
1. Gniezno w nowym tysiącleciu (Mariusz Menz)  /768
2. Kalendarium najważniejszych wydarzeń 2001–2025 (Mariusz Menz)  /769
Aneks. Kalendarium i częściowa rekonstrukcja repertuaru występów gościnnych polskich, zawodowych zespołów teatralnych w Gnieźnie (w latach 1816–1935) (Zrekonstruował, opracował i zestawił Krzysztof Kurek)  /825
Bibliografia  /865
Bibliografia do rozdziału I  /867
Bibliografia do rozdziału II  /883
Bibliografia do rozdziału III  /889
Bibliografia do rozdziału IV  /897
Bibliografia do rozdziału V  /901
Bibliografia do rozdziału VI  /905
Bibliografia do rozdziału VII  /909
O autorach  /913
Indeks osób (Zestawił Jakub Wojtczak)  /917