Dawne ratusze warmińskie. Geneza form architektonicznych i ochrona konserwatorska

Autorka: Wiesława Chodkowska

Rok wydania: 2021

Liczba stron: 292

Okładka: zintegrowana

Format: 22,00 cm x 26,5 cm

Praca przedstawia gotycki ratusz w Olsztynie w kontekście innych ratuszy na terenie Warmii. Kraina ta od roku 1466 do 1772, przez ponad trzysta lat, znajdowała się w granicach Rzeczypospolitej, a w następnych latach w państwie pruskim, w którym zachowała jednak swoją odrębność wyznaniową i kulturową.

 
W pracy poruszono problematykę konserwatorską, poszukiwano odpowiedzi na pytania, w jaki sposób pokazać, uczytelnić najstarszą zachowaną bryłę historycznej budowli. Wskazano na konieczność prowadzenia badań architektonicznych w obiektach o zewnętrznej szacie XIX- i XX-wiecznej, w których na podstawie oględzin stwierdzono elementy wcześniejsze. Rozpoznając ratusze wznoszone w okresie średniowiecza, zwrócono uwagę na prace remontowo-konserwatorskie, jakim podlegały obiekty po roku 1945. W tym celu przeprowadzono kwerendę archiwalną w wojewódzkich urzędach ochrony zabytków w: Elblągu, Olsztynie, Szczecinie, Toruniu, Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie oraz Ośrodku Badań Naukowych w Olsztynie. Materiały kartograficzne pomocne przy badaniu rozwoju przestrzennego miast na Warmii pochodzą z Zespołu Kartograficznego Archiwum Państwowego w Olsztynie. Bogaty materiał ikonograficzny zaczerpnięto ze zbiorów Instytutu Sztuki PAN w Warszawie i Archiwum Państwowego w Olsztynie. Ilustracje do badań ratusza w Olsztynie wykonał Dariusz Franciszek Chodkowski. Prześledzono szereg dokumentacji konserwatorskich powstałych podczas badań, inwentaryzacji i projektów konserwatorskich remontów ratuszy. Za podstawę wyboru przyjęto rozwiązania podobne do ratusza w Olsztynie pod względem usytuowania w zabudowie rynku, funkcji, bryły, układu przestrzennego oraz wystroju elewacji. Obszar badań porównawczych to ratusze w miastach Warmii.Omówiono zachowane i niezachowane do dziś ratusze w miastach państwa krzyżackiego, korzystając z przekazów źródłowych, ikonografii i wyników badań archeologicznych. Szczególnie pomocne w interpretacji odkrywanych elementów Starego Ratusza w Olsztynie były badania ratusza w Braniewie wykonane w latach 1920–21, których opis zamieszczono w rozdziale VII Ratusze w miastach dominium warmińskiego.

 
Badania uzyskały w 2009 roku aprobatę Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w postaci półrocznego stypendium twórczego. Były tematem dysertacji doktorskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, obronionej w 2021 roku. 

Spis treści:

Wstęp   /7

Rozdział I 

Stan badań   /11

1. Ratusz w Olsztynie  /11

2. Ratusze na Warmii  /14

3. Ratusze w państwie krzyżackim  /17

4. Ratusze niemieckie   /19

Rozdział II

Olsztyn

1. Lokacja miasta i dzieje ratusza  /23

2. Stary Ratusz w Olsztynie przed rozpoczęciem badań   /23

3. Badania architektury ratusza w Olsztynie  /31

A. Piwnice   /32

B. Wnętrza   /34

C. Elewacje  /40

4. Rekonstrukcja faz budowy ratusza w Olsztynie  /50

Faza I - około roku 1380  /50

Faza II - 1.połowa wieku XVI  /52

Faza III - 2. połowa wieku XVIII  /52

Faza IV - lata 1858-1890  /53

Faza V - 1927-1928  /54

Faza VI - po roku 1945  /54

5. Zalecenia do prac konserwatorskich, prace konserwatorskie i postulaty do dalszych badań  /55

Rozdział III

Detal zdobiący ratusz w Olsztynie  /89

1. Łuk w kształcie oślego grzbietu  /89

Rozdział IV

Ratusz w Europie Środkowej - funkcje użytkowe  /109

1. Funkcja handlowa  /115

2. Funkcja sądowa  /117

3. Sala posiedzeń rady  /120

4. Funkcja reprezentacyjna  /121

Rozdział IV

Początki państwa krzyżackiego  /131

1. Zabudowa rynku w Chełmnie  /133

Rozdział IV

Dominium warmińskie  /142

1. Lokacja miast i początki władzy samorządowej w miastach  /143

Rozdział VII

Ratusze w miastach dominium warmińskiego  /148

1. Ratusz w Braniewie (niezachowany)  /149

2. Ratusz w Lidzbarku Warmińskim (niezachowany)   /158

3. Ratusz w Ornecie  /160

4. Ratusz w Pieniężnie  /164

5. Ratusz w Dobrym Mieście (niezachowany)  /165

6. Ratusz w Reszlu  /166

7. Ratusz w Jezioranach (ławy handlowej)  /166

8. Ratusz w Barczewie  /167

9. Ratusz w Bisztynku (niezachowany)  /168

10. Ratusz w Biskupcu (niezachowany)   /169

Rozdział VIII

Ratusze w państwie krzyżackim (wybrane przykłady)  /187

1. Ratusz w Toruniu (Thorn)  /187

2. Ratusz w Malborku (Mariengurg)  /188

3. Ratusz w Pasłęku (Preubisch Holland)  /190

4. Ratusz w Welawie (Wehlau, Znamieński)  /191

5. Ratusz w Morągu (Mohrunfen)  /192

6. Ratusz w Ostródzie (Osterode)  /195

7. Ratusz w Górowie Iławieckim (Landsberg)  /196

8. Ratusz w Olsztynku (Hohenstein)  /196

9. Ratusz w Kętrzynie (Rastenburg)  /197

Rozdział IX

Podsumowanie badań   /216

Aneks 1

Ratusz w Krakowie - przykład budowli miejskiej w Europie Środkowo-Wschodniej  /222

Bibliografia  /229

Materiały źródłowe  /229

Literatura  /241

Spis ilustracji  /278