Co zrobić z Polską? Sprawa polska w ideologiach i strategiach imperium rosyjskiego i sowieckiego wobec peryferii ...

Autor: Henryk Głębocki

Rok wydania: 2024

Liczba stron: 836

Okładka: twarda

Format: 17,0 cm x 24,5 cm 

Henryk Głębocki (ur. 1967) – historyk, pracownik naukowy Uniwersytetu Jagiellońskiego (Instytut Historii). Specjalizuje się w dziejach Europy Wschodniej, Imperium Rosyjskiego i sowieckiego, stosunków polsko--rosyjskich w XIX i XX w. oraz historii PRL. Prowadził na ten temat badania w kilkudziesięciu zbiorach rękopisów i archiwach w Rosji i krajach postsowieckich, a także w Europie i Ameryce. Autor i współautor kilkunastu książek i edycji źródeł, m.in.: Fatalna sprawa. Kwestia polska w rosyjskiej myśli politycznej 1856–1866 (wyd. 1: 2000 –Nagroda Klio; wyd. 2: 2023), Kresy Imperium. Szkice i materiały do dziejów polityki Rosji wobec jej peryferii (XVIII–XXI wiek (2006), „Diabeł Asmodeusz” w niebieskich binoklach i kraj przyszłości: hr. Adam Gurowski i Rosja (2012), A. Gurowski, Wybór pism (t. 1: 2022, t. 2: 2024), Jak się nie dać „strawić” Imperium? Polski realizm i idealizm polityczny wobec Rosji 1815–1921 (2023), Towarzystwo Patriotyczne oraz tak zwany spisek koronacyjny 1829 roku (współred., 2024).

Książka powstała na podstawie badań prowadzonych w archiwach postsowieckich od początku lat 90. XX w. Przedstawia zmagania Imperium Rosyjskiego oraz państwa sowieckiego z kwestią polską w XIX i pierwszej połowie XX w. Ukazuje antypolskie strategie imperialnego centrum, jego ideologię oraz jej twórców. Przedstawia także cele i kontekst komunistycznego „eksperymentu polskiego”, realizowanego przez totalitarne „czerwone imperium” w XX w. Ukazuje przyczyny jego zakończenia „operacją polską” NKWD z lat 1937–1938, największym etnicznym ludobójstwem przed II wojną światową w Europie.

Prezentowana książka przedstawia ideologiczny i polityczny wymiar zmagań z kwestią polską imperium rosyjskiego i sowieckiego, zarówno jego „białej” jak i „czerwonej” formy do pierwszej połowy wieku XX. Obie te epoki polityki Rosji wobec jej wieloetnicznych peryferii łączyło podobne wyzwanie – próba uporania się ze spuścizną I Rzeczypospolitej zniszczonej w końcu XVIII w. To z jej „życia po życiu” wzięła się kwestia polska nazywana w Rosji „fatalną sprawą”, czyli kompleks problemów wywołanych dążeniami Polaków do zachowania swej tożsamości oraz odzyskania suwerennej państwowości. Podejmujące tę problematykę źródłowe studia zamieszczone w tym tomie oparte zostały na rozległych kwerendach w archiwach postsowieckich, prowadzonych od ich otwarcia na początku lat 90. XX w. Ukazują one debaty rosyjskich i sowieckich imperialnych elit oraz kierunki polityki wobec Polaków i kwestii polskiej.

Część pierwszą książki tworzą dwa obszerne szkice ukazujące wpływ zagadnienia polskiego na ewolucję teoretycznych założeń i praktycznej strategii Rosji wobec zachodnich peryferii od panowania Mikołaja I. Ukazują odpowiedzi imperialnego centrum na polskie wyzwanie. Towarzyszyły temu ewolucja form oficjalnej ideologii i administracyjnych działań, także wobec innych okrain, od teorii „oficjalnej narodowości” i równolegle do niej tworzonej koncepcji „trójjedynego narodu rosyjskiego” w epoce Mikołaja I po „akcję afirmatywną imperium” za Aleksandra II i imperiocentryczny konserwatywny nacjonalizm za Aleksandra III.

W części drugiej książki znalazły się obszerne, źródłowe opracowania poświęcone autorom głównych kierunków imperialnej polityki wobec Polaków, szczególnie w drugiej połowie XIX w. Reprezentowali oni koncepcje najważniejszych nurtów rosyjskiej myśli – słowianofilów, panslawistów, liberałów i konserwatystów.

Ostatnia, trzecia część książki ukazuje kontynuację uruchomionych w XIX w. procesów depolonizacji dawnych Kresów I Rzeczypospolitej oraz zmagań z problemem polskim po 1917 r., w totalitarnym ZSRS, mającym kształt odrodzonego w nowej formie wieloetnicznego „czerwonego imperium”.

(opis wydawcy)

Spis treści:

Wstęp  /13

CZĘŚĆ I. Polacy w imperialnych strategiach wobec peryferii w XIX w.

Rozdział 1. U źródeł idei „rosyjskiego świata”. Imperium Rosyjskie wobec swych okrain i ewolucja rosyjskiej idei narodowej w pierwszej
połowie XIX w.  /23

1.1. Rosyjski nacjonalizm: między ludem-narodem a państwem-imperium  /23

1.1.1. Geopolityka kwestii polskiej na zachodnich peryferiach imperium i antypolski uraz Mikołaja I  /23

1.1.2. Świadomość narodowa a imperialna – zjawiska je tworzące w pierwszej połowie XIX w.  /35

1.2. „Porządek niedźwiedziego barłogu”: ideologia „ofi cjalnej narodowości” . . 52

1.3. Okcydentalistyczny kształt idei narodowej  /78

1.4. Romantyczny nacjonalizm etniczno-religijny słowianofi lów i pannacjonalizm słowiański  /93

1.5. Wyzwania dla Pax Russica na starych i nowych okrainach imperium  /107

1.5.1. Kurs zaciskania imperialnego kułaka  /107

1.5.2. Na nowych, wschodnich okrainach  /112

1.5.3. Na zachodnich peryferiach  /124

1.6. „Róbcie co chcecie!”: zwrot w kierunku polityki nacjonalistycznej i panslawistycznej w czasie wojny krymskiej  /135

1.7. Zakończenie: transformacja imperium i ideologii nacjonalistycznej w epoce wielkich reform (po 1856 r.)  /147

Rozdział 2. Irredenta polska a „kresy” imperium. Ewolucja polityki Imperium Rosyjskiego wobec jego zachodnich okrain w drugiej połowie XIX w.
(po 1856 r.)  /150

2.1. Epoka powstania styczniowego 1856–1866: walka o Kresy i zderzenie konkurencyjnych projektów narodowych  /150

2.2. Rywalizacja projektów narodowych na okrainach: strategie imperialnej biurokracji, rosyjskich nacjonalistów i działaczy odrodzenia narodowego  /167

2.2.1. Strategie imperium: w poszukiwaniu „białoruskiego Szewczenki”  /167

2.2.2. Strategie ruchów narodowych: „gniewając się na wszy, nie wrzuca się futra do pieca” /178

2.3. Okrainy imperium: „rossijskije” czy „russkije”?  /195

2.3.1. Rosja wobec własnych peryferii na zachodzie i wschodzie po 1863 r. /195

2.4. Rozprawa z polską irredentą a ewolucja polityki imperium wobec jego krain  /198

2.5. Podsumowanie /207

CZĘŚĆ II. Teoretycy i praktycy imperialnej polityki wobec Polski w wieku XIX – w walce o Russkij Mir

Rozdział 1. Polska i okrainy Rosji w myśli politycznej Jurija Samarina  /217

1.1. Życie i idea  /218

1.2. Słowiańska zdrada  /225

1.3. Z Twierdzy Pietropawłowskiej do kancelarii generał-gubernatora w Kijowie  /230

1.4. W epoce wielkich reform: nacjonalizm w służbie modernizacji imperium  /235

1.5. 1863 – „pogrzeb Państwa (imperium) i odrodzenie Ziemi (Narodu)”  /238 

1.6. Program „reslawizacji” Polski jako wstęp do całościowej przebudowy stosunków na zachodnich okrainach Rosji  /244

1.7. Pojdiom Polszu pokoriatʼ – krucjata przeciwko „polonizmowi”  /246

1.8. Okrainy Rosji: „infl anccy rycerze” versus „moskiewscy strzelcy”  /254

Rozdział 2. „O co Polacy walczą z Rosjanami?” Aleksandr Hilferding i słowianofilskie projekty etnicznej oraz kulturowej „akcji afirmatywnej

imperium” na jego zachodnich okrainach (1856–1871)  /261

2.1. „Niech żyje każda narodowość”  /261

2.2. „Choć nie był on z rodu słowiańskiego, lecz przez wszystkich Słowian został przyjęty” /265

2.3. Filologia i historia w służbie imperium  /278

2.4. „W czym szukać rozwiązania kwestii polskiej?” – od nation builder do nation breaker  /280

2.5. Sytuacja i zadania Rosji w Królestwie Polskim  /286

2.5.1. Rosyjska wersja „ludowej historii Polski”  /293

2.6. „Akcja afirmatywna imperium” wobec narodów zachodnich okrain. W kręgu rywalizujących ze sobą projektów narodowych i pannarodowych  /300

2.7. Wielonarodowe okrainy Rosji  /316

Rozdział 3. „Co zrobić z Polską?” Imperium i kwestia polska w ideologii konserwatywnego nacjonalizmu Michaiła Katkowa  /327

3.1. Od liberała-anglofi la do konserwatywnego nacjonalisty i obrońcy imperium. Katkow i jego „moskiewski »Times«”  /327

3.2. Od okcydentalizmu liberalnego do konserwatywnego  /332

3.3. Od polonofilii do polonofobii  /337

3.4. W walce z „polską intrygą”  /341

3.5. Geopolityka „słowiańskiego sporu” i losy imperium  /352

3.6. „Upiór” polskiej irredenty i separatyzmu okrain /367

3.7. Konserwatywny, imperiocentryczny nacjonalizm – nowa oficjalna ideologia Rosji  /375

3.8. „Moskiewski »Times«” i jego redaktor /381

Rozdział 4. Ameryka, Europa, Rosja i Polska według hr. Adama Gurowskiego /390

4.1. „Straszny hrabia” jako teoretyk (i praktyk) cywilizacji  /390

4.1.1. Polski rewolucjonista (do 1834) /390

4.1.2. Rosyjski panslawista (1834–1849)  /396

4.1.3. Amerykański jakobin, presowietolog i rosyjski agent wpływu (1849–1866)  /401

4.2. Manifest Destiny Ameryki i Rosji /409

4.3. Ameryka, Rosja i Polska  /426

4.4. Ameryka, Europa i Rosja  /435

Rozdział 5. Jak wywołać „wojnę polsko-polską” (1863–1864)? Generał-majora Iwana Liprandiego plan sprowokowania konfliktu „białych”i „czerwonych” podczas powstania styczniowego /461

5.1. Co zrobić z Polską (1863–1864)?  /461

5.2. Filozofia polityczna „policyjnego de Maistreʼa”  /465

5.3. Od szpiega poetów do „poety szpiegów” /469

5.4. „Stirlitz XIX w.” na emeryturze – „nie ma byłych czekistów” („bywszych czekistow nie bywajet…”)  /478

5.5. Polski „elektryczny terroryzm”  /483

5.6. Jak wywołać „wojnę polsko-polską”. Plan „wielkiej prowokacji” z zimy 1863/1864 r. /489

CZĘŚĆ III. Polacy w cyklach inżynierii etnicznej i społecznej imperium sowieckiego. Szkice do genezy ludobójstwa na Polakach w ZSRS z lat 1937–1938

Rozdział 1. Nowe „czerwone” imperium 1917–1939 /499

1.1. Rola kwestii etnicznych w zdobyciu i utrzymaniu władzy przez bolszewików  /499

1.2. Cele etnicznego NEP w polityce wewnętrznej i zagranicznej ZSRS  /509

1.3. Miejsce Polaków w polityce korienizacji  /523

Rozdział 2. Zagłada spuścizny I Rzeczypospolitej na „dalszych kresach” - od korienizacji do eksterminacji  /528

2.1. Prototypy polskiej socjalistycznej republiki sowieckiej  /528

2.2. Próby wychowania sowieckiego „nowego człowieka” – przebieg i fazy eksperymentu polskiego  /534

Rozdział 3. „Rewolucja Stalina”: militarna industrializacja, kolektywizacja, eksterminacja i reimperializacja /545

3.1. Przyczyny rezygnacji z NEP ekonomicznego i etnicznego /545

3.2. „Ja nie jestem Europejczykiem. Jestem zrusyfikowanym gruzińskim Azjatą” – Stalin jako imperialista rosyjski /553

3.3. Sowiecki model „wewnętrznej kolonizacji”  /559

3.4. Kolektywizacja i jej etniczny kontekst  /566

3.5. Koniec etnicznego NEP: ideologiczne i geopolityczne tło przejścia do represji wobec narodów okrain  /572

Rozdział 4. Los Polaków w epoce „rewolucji Stalina” /586

4.1. Opór Polaków wobec kolektywizacji  /586

4.2. Porzucenie eksperymentu polskiego i „oczyszczanie” zachodniego pogranicza – „polski spisek” (POW)  /592

Rozdział 5. Polacy i narody okrain w scenariuszach Wielkiego Terroru . . . . . . 608

5.1. Polityka zagraniczna i cele imperialne Stalina w epoce jego rewolucji  /608

5.2. Limity terroru i terror bez limitu: Polacy i narody okrain w scenariuszach wielkiej czystki  /630

Rozdział 6. „Operacja polska” NKWD i jej konteksty  /636

6.1. Od ścigania POW do ludobójstwa na Polakach  /636

6.2. Przebieg i geografia „operacji polskiej” NKWD  /643

6.3. Skutki  /659

Zamiast zakończenia  /668

Aneksy

Aneks 1. Świadectwa ofiar: eksterminacja Polaków w Leningradzie 1937–1938  /677

1. Uwagi wydawcy  /677

2. Relacje ofiar „operacji polskiej” NKWD w Leningradzie  /691

Aneks 2. Komentarz rosyjskiego badacza zbrodni stalinowskich: „operacja polska” 1937–1938 na tle mechanizmów Wielkiego Terroru. Rozmowa z Nikitą Pietrowem ze Stowarzyszenia Memoriał  /742

Nota bibliograficzna  /755

Wykaz skrótów  /757

Bibliografia /760

Summary  /813

Indeks osób  /818