Boje nad Wartą. Relacje polskie. Tom 4. Relacje część 2

Redakcja: Andrzej Wesołowski

Rok wydania: 2023

Liczba stron: 694

Okładka: twarda

Format: 17,00 cm x 24,00 cm

Wydawnictwo Tetragon oddaje do rąk Czytelników dwa kolejne tomy Bojów nad Wartą (t. 3 i 4). Planowana publikacja jest kontynuacją i dopełnieniem już wydanych przez Wydawnictwie Tetragon tomów mających na celu pełne udokumentowanie wkładu jednostek 10 Kaniowskiej Dywizji Piechoty w kampanię wrześniową. Projekt jest realizowany przez Wydawnictwo Tetragon i prowadzony pod redakcją: dr hab. Andrzeja Wesołowskiego, przy znaczącym i aktywnym udziale historyków regionalistów, krzewiących historię Ziemi Sieradzkiej: Roberta Kieleka, Wojciecha Józefiaka i Macieja Milaka a także a także Macieja Bednarka i Dariusza Mikołajczyka.

Rezultat ten, który przerósł najśmielsze oczekiwania członków zespołu, jest zasługą wielu instytucji i osób, które zespól redakcyjny w pracy wspierały. Materiały te są kontynuację wcześniejszych tomów Bojów nad Wartą, z których pierwszy zawierał ocalałą dokumentację aktową 10 DP oraz nieopublikowane opracowania na temat dziejów jednostek dywizji i Kresowej BK, a drugi przedstawiał walki na ziemi łódzkiej oczami wroga – żołnierzy niemieckiej 8 armii.

W tomie 3 i 4 Bojów nad Wartą przedstawiono relacje żołnierzy dowództwa 10 DP, oddziałów rozpoznawczych dywizji oraz wszystkich pułków piechoty (28, 30 i 31 pSK). Na potrzeby publikacji, tak jak w przypadku poprzednich tomów zgromadzono unikalny materiał zdjęciowy i dodatkowo przygotowano specjalnie dla tej pracy unikalne szkice i mapy prowadzonych działań.

Z uwagi na fakt, że po dniu 7–8 IX drogi pułków 10 DP się rozeszły i od tej pory działały one samodzielnie, co oznacza, że trudno mówić od tego momentu o działaniu dywizji jako całości, a co więcej każdy z pułków działał na zupełnie innym teatrze kampanii wrześniowej, zdecydowano, że relacje każdej z jednostek zostaną poprzedzone wstępem merytorycznym.

Aby nie powielać błędu niektórych autorów opracowań monograficznych jednostek wojskowych, polegającego na tym, że przedstawiane są one albo w swoistej „próżni”, bez ukazania bliższego tła wydarzeń, w tym działań sąsiadów i przeciwnika, czy też przeciwnie – tło to jest ukazane tak szeroko, że dominuje nad merytorycznym opisem, zdecydowano się na inne rozwiązanie. Mianowicie starano się pokazać (oczywiście w odpowiedniej proporcji) zarówno od strony polskiej, jak i niemieckiej, te wydarzenia po 7 września 1939 r. 15, które bezpośrednio rzutowały na losy jednostek 10 DP po opuszczeniu przez nie linii Warty, a których poznanie ułatwi Czytelnikowi lekturę i samodzielną interpretację treści relacji.

Boje nad Wartą, 4–5 września 1939 r., obok walk pod Mokrą, obrony Mławy czy walk pod Kockiem, trwale zapisały się w panteonie walk wrześniowych. Żołnierze 10 Kaniowskiej Dywizji Piechoty wraz z towarzyszącymi formacjami w nieprzerwanych walkach od granicy, nad Prosną, pod Wartą i Sieradzem spełnili najlepiej, jak umieli, swój obowiązek wobec Ojczyzny.

Co więcej boje pod Glinnem, Dzierzązną, Mnichowem, Beleniem, Strońskiem i Zapolicami należą do najbardziej zaciętych w wojnie 1939 r., bo to na tych terenach w licznych przeciwuderzeniach, niejednokrotnie walcząc bagnetem i kolbą karabinu, żołnierz polski wykazał się godną pochwały postawą i wielkim hartem ducha. Postawę tę, docenił także nieprzyjaciel.

Spis treści:

30 pułk Strzelców Kaniowskich. Wprowadzenie do relacji  /10

30 pułk Strzelców Kaniowskich. Relacje  /33

1. Kronika działań 30 pułk Strzelców Kaniowskich w wojnie obronnej 1939 roku /33

2. Ppłk. dypl. Stanisław Rutkowski, dowódca 30 pułku Strzelców Kaniowskich. Relacja z mojego udziału w kampanii 1939 r.  /35

3. Por. Roman Podbielski, dowódca kompanii zwiadowców 30 pp. Fragmenty wspomnień  /53

4. Por. Stanisław Malewski, naczelny lekarz 30 pułku piechoty. Zapis relacji ustnej /66

5. Ppor. rez. Bolesław Czak-Żukowski, adiutant 1 batalionu 30 pułku piechoty. Relacja /68

6. Por. Antoni Rak, dowódca 2 komp. strzeleckiej i przejściowo p.o. dowódcy I batalionu 30 pułku piechoty. Zapis relacji ustnej /96

7. Ppor. rez. Eustachiusz Gałaj, dowódca I plutonu 2 kompanii strzeleckiej, przejściowo dowódca tej kompanii, a następnie dowódca tzw. kompanii szturmowej. Zapis relacji ustnej /103

8. Plut. pchor. Wacław Godzemba-Wysocki, zastępca dowódcy I plutonu 2 kompanii strzeleckiej 30 pSK. Wojna obronna 1939 roku w oczach podchorążego piechoty 30 pułku Strzelców Kaniowskich (Warszawa Cytadela, Żoliborz) i 36 pułku Legii Akademickiej - fragmenty /107

9. Ppor. Jerzy Steinbock, dowódca 3 kompanii strzeleckiej 30 pp. Relacja w formie listów do Romana Podbielskiego, będących odpowiedziami na jego pytania  /123

10. Ppor. Jerzy Stępniak, dowódca III plutonu 3 kompanii strzeleckiej. Relacja z działań wojennych z września 1939 r. /147

11. Ppor. rez. Zdzisław Raabe, dowódca plutonu 1 kompanii ckm. Zapis relacji /153

12. Plut. Dominiak, podoficer gospodarczy 1 kompanii ckm 30 pułku piechoty. Wspomnienia z mobilizacji i pierwszych dni wojny /158

13. Kpt. Konstanty Supiński, dowódca II batalionu 30 pułku Strzelców Kaniowskich. Relacja  /163

14. Kpt. Konstanty Supiński, dowódca II batalionu 30 pp. List do Romana Podbielskiego z 7 IV 1963 r. /171

15. Kpt. Konstanty Supiński, dowódca II batalionu 30 pp. List do Romana Podbielskiego z 17 VI 1963 r. /172

16. Por. Władysław Klęk, dowódca 4 kompanii strzeleckiej 30 pułku Strzelców Kaniowskich. Sprawozdanie z udziału w Kampanii Polskiej 1939 r.  /173

17. Ppor. rez. Karol Bischoff, dowódca III plutonu 4 kompanii strzeleckiej, a następnie 3 kompanii 30 pułku Strzelców Kaniowskich. Zapis relacji /183

18. Por. Adam Zborowski, dowódca 5 kompanii 30 pułku Strzelców Kaniowskich. Kronika działań 5 komp. II baonu 30 pp. w okresie od 24 VIII 1939 r.  /189

19. Por. Adam Zborowski, dowódca 5 kompanii 30 pułku Strzelców Kaniowskich. List do Romana Podbielskiego zawierający odpowiedzi na pytania  /195

20. Plut. rez. Marian Nowak, 5 kompania strzelecka 30 pp. Zapis relacji /196

21. Ppor. Edward Wiórkiewicz, dowódca I plutonu 6 kompanii strzeleckiej 30 pułku piechoty. Zapis relacji /197

22. Strz. Henryk Gołaszewski, 6 kompania 30 pp. Fragmenty relacji - listy do komendanta Hufca ZHP w Złoczewie Henryki Przesmyckiej, fragmenty  /201

23. Por. Józef Wielgomasz, dowódca 2 kompanii ckm 30 pułku Strzelców Kaniowskich. Relacja w formie listów do Romana Podbielskiego  /202

24. Kpt. Józef Wysocki, dowódca 3 kompanii ckm oraz zastępca dowódcy III batalionu. Zapis relacji ustnej  /212

25. Kpt. Józef Wysocki, dowódca 3 kompanii ckm, następnie dowódca III batalionu 30 pSK. Jak doszło do boju 30  pułku Strzelców Kaniowskich pod Wolą Cyrusową w dniu 9 września 1939 roku  /220

26. Plut. rez. Teodor Niewiadomski, dowódca drużyny w III batalionie 30 pp. Fragment wspomnień z walk 4-5 września 1939 r. w rejonie Strońska i Belenia  /224

27. Ppor. Modest Wit Płocharz, dowódca plutonu 2 szwadronu 6 pułku strzelców konnych (Kresowa BK). Moje wspomnienia z działań przy 30 pp. w okresie do 7 do 9 września 1939 r.  /226

28. Fragmenty powojennych arkuszy ewidencyjnych oficerów 30 pułku piechoty /228

31 pułk Strzelców Kaniowskich. Krótki zarys działań od 8 IX 1939 r. /231

31 pułk Strzelców Kaniowskich. Relacje  /273

29. Płk. Wincenty Wnuk, dowódca 31 pułku Strzelców Kaniowskich. 31 pułk piechoty Strzelców Kaniowskich w walkach we wrześniu 1939 roku /273

30. Płk. dypl. Jan Ciastoń, II zastępca szefa Oddziału II Sztabu Głównego, do listopada1937 r. dowódca 31 pp. Strzelców Kaniowskich. Fragment meldunku dla Biura Rejestracyjnego MSWojsk.  /279

31. Kpt. Aleksander Ogrodnik, I adiutant 31 pp. Relacja z okresu kampanii wrześniowej 1939 r. - 31 p. Strz. Kan.  /280

32. Kpt. Aleksander Ogrodnik, I adiutant 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Zapis relacji ustnej /285

33. Kpt. Aleksander Ogrodnik, I adiutant 31 pSK. Wspomnienia z przebiegu walk 31 pułku Strzelców Kaniowskich w 1939 r.  /288

34. Sierż. Stefan Bergier, podoficer kancelaryjny sztabu 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Zapis relacji ustnej  /296

35. Plut. Stanisław Świerczyński, działonowy w plutonie artylerii piechoty 31 pSK. Bój o Mszczonów /298

36. Plut. Stanisław Świerczyński. Wspomnienia działonowego z kampanii wrześniowej 1939 r. - fragmenty /301

37. Por. Czesław Jarmicki, dowódca plutonu 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Zapiski do historii 31 pSK z 1939 r.  /304

38. Por. Czesław Jarmicki, dowódca plutonu przeciwgazowego 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Zapis relacji ustnej   /311

39. Ppor. rez. Roman Szczepaniak, dowódca plutonu kompanii ppanc. 31 pSK. Walki żołnierzy 31 pułku Strzelców Kaniowskich w obronie zagrożonej Ojczyzny /318

40. Ppor. rez. Stanisław Piekarczyk, dowódca III plutonu kompanii przeciwpancernej 31 pp. Relacja /320

41. Por. Mieczysław Chrzanowski, dowódca kompanii zwiadu 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Zapis relacji ustnej /327

42. Por. Mieczysław Chrzanowski, dowódca kompanii zwiadu 31 pułku Strzelców Kaniowskich. List do Piotra Kukuły  /332

43. Por. rez. Seweryn Tur, kompania zwiadowców 31 pSK. Operacje 31 pułku Strzelców Kaniowskich z Sieradza  /333

44. Sierż. Henryk Majer, szef kompanii zwiadu 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Zapis relacji ustnej  /335

Relacja uzupełniająca. Łódź, 10 września 1970 r.  /337

45. Henryk Majer, szef kompanii zwiadu 31 pSK. Relacja z wojny obronnej 1939 r. i czasu okupacji 1939-1945   /339

46. Plut. Erwin Lerch, podoficer gospodarczy kompanii zwiadu 31 pSK w Sieradzu. Relacja z czasów wojny i konspiracji  /343

47. Kpr. rez. Kazimierz Schwach, dowódca patrolu łączności z lotnikiem pułkowego plutonu łączności 31 pp. Wspomnienia kaprala rezerwy z kampanii wrześniowej 1939 roku  /345

48. Szer. Jan Kowal, pluton łączności 31 pSK. Życiorys - relacja /351

49. Mjr. Bolesław Raczkowski, dowódca I batalionu 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Działania 31 pskan. za czas od 24 VIII do 18 IX 1939 r.  /351

50. Ppor. rez. Władysław Kozłowski, oficer żywnościowy I batalionu 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Relacja  /375

51. Kpt. Władysław Witold Czyż, dowódca 1 kompanii strzeleckiej 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Relacja z okresu kampanii wrześniowej 1939 r. w myśl rozkazu Naczelnego Dowódcy nr 262 z dnia 2 stycznia 1945 r.  i pisma Biura Historycznego nr 4/Rd/47  z 1 sierpnia 1945 r.  /376

52. Kpr. Marian Kołodziejczyk, dowódca 1 drużyny 1 plut. 1 kompanii strzeleckiej 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Zapis relacji ustnej  /386

53. Strz. Czesław Kowalczyk, goniec dowódcy 1 kompanii strzeleckiej 31 pp. Z walk 31 pp. Strzelców Kaniowskich /389

54. Kpt. Czesław Stępień, dowódca 2 kompanii strzeleckiej 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Zapis relacji ustnej  /389

55. Ppor. rez. Józef Izydorczyk, dowódca I plutonu 2 kompanii strzeleckiej 31 pSK. Relacja z działalności bojowej i pracy społeczno-zawodowej  /392

56. Ppor. rez. Władysław Kujawski, dowódca III plutonu 2 kompanii strzeleckiej 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Relacja z udziału w kampanii 1939 roku  /393

57. Kpr. Zygmunt Piguła, dowódca 2 drużyny I plutonu 2 komp. strzeleckiej 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Zapis relacji ustnej /404

Uzupełnienie relacji kpr. Zygmunta Piguły z dnia 8 X 1969 r.  /406

58.St. sierż. Feliks Filipiak, szef 2 kompanii strzeleckiej 31 pp. Relacja z czasów wojny i konspiracji  /407

59. Notatka z rozpytania Józefa Kubika dot. ataku na niemiecki czołg dokonanego w dniu 4 IX 1939 roku, przy ul H. Sienkiewicza przez nn żołnierza 31 pSK w Sieradzu, którego był świadkiem brat relacjonującego Mieczysław Kubik  /409

60. Ppor. rez. Józef Świderski, dowódca plutonu 3 kompanii strzeleckiej 31 pp. Walczyłem dla Ojczyzny  /410

61. Strz. Stanisław Galus, 3 kompania strzelecka 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Zeznanie /421

62. Plut. Ryszard Andryszczak, 3 kompania strzelecka 31 pSK. Relacja  /425

63. Plut. Ryszard Andryszczak, podoficer broni 3 kompanii strzeleckiej 31 pSK. Żołnierze 31 pułku Strzelców Kaniowskich w kampanii wrześniowej /426

64. Por. Jan Zaremba, dowódca 1 kompanii ckm 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Działanie własnych oddziałów  /427

65. Ppor. rez. Ignacy Wrociński, dowódca plutonu moździerzy 1 kompanii ckm 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Sprawozdanie z udziału w kampanii polskiej 1939 r.  /430

66. Kpt. pchor. Włodzimierz Truszkowski, 1 kompania ckm 31 pSK. Ankieta żołnierza 10 Dywizji Piechoty Armii "Łódź" /430

67. St. strz. rez. Józef Pietrzak, prawdopodobnie I batalion 31 pSK. Udział w Kampanii Wrześniowej /431

68. Ppor. Wincenty Sławiński, dowódca I plutonu 4 kompanii strzeleckiej 31 pSK. Załącznik do zeszytu ewidencyjnego nr 1 /432

69. Kapral służby czynnej Edward Wilk, dowódca drużyny 4 komp. strzeleckiej 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Zapis relacji ustnej /441

70. Kpt. Feliks Sitny, dowódca 5 kompanii strzeleckiej 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Relacja  /443

71. Ppor. rez. Tadeusz Tomczyk, dowódca I plutonu 6 kompanii strzeleckiej 31 pSK. Obrona brodu na rzece Warcie pod Sieradzem /445

72. Plut. Stanisław Matysiak, 6 komp. strz. 31 pSK, dowódca sekcji granatników. Ankieta żołnierza 10 Dywizji Piechoty Armii "Łódź"  /447

73. Por. Antoni Paroński, dowódca 2 kompanii ckm 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Relacja z kampanii wrześniowej 1939  /448

74. Strz. Mieczysław Wysocki, 2 kompania ckm 31 pp. Relacja0 /450

75. St. sierż. pchor. Eugeniusz Ciepliński, dowódca plutonu łączności III batalionu 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Relacja  /451

76. Plut. Edmund Bombicz, podoficer sanitarny III batalionu 31 pSK. Moje wspomnienia z II wojny światowej /455

77. Plut. Edmund Bombicz. Zapiski w notesie podoficera sanitarnego III/31 pSK  /462

78. Por. Zenon Janiakowski (Janiak), dowódca 7 kompanii strzeleckiej. Pamiętnik /463

79. Kpt. Kazimierz Skorpuski, dowódca 8 kompanii strzeleckiej 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Sprawozdanie z udziału w kampanii polskiej 1939 r. /517

80. Kpt. Kazimierz Skorpuski, dowódca 8 kompanii strzeleckiej 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Relacja o walkach 8 komp. i III/31 pSK we wrześniu 1939 r.  /522

81. Kpt. Kazimierz Skorpuski, dowódca 8 kompanii strzeleckiej 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Relacja uzupełniająca /531

82. Plut. pchor. Mieczysław Kurczewski, dowódca plutonu 8 kompanii strzeleckiej 31 pSK. Relacja  /531

83. Teresa Skoczylas, córka por. rez. Stefana Zakrzewskiego. List do redakcji "Odgłosów" w sprawie okoliczności śmierci jej ojca, oficera rezerwy 31 pSK /531

84. Por. Antoni Malanowicz, dowódca 3 kompanii ckm 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Sprawozdanie z udziału w Kampanii Polskiej 1939 r.  /532

85. Por. Antoni Malanowicz, dowódca 3 kompanii ckm 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Zapis relacji ustnej  /535

86. Por. Antoni Malanowicz, dowódca 3 kompanii ckm 31 pSK. 31 pp Strzelców Kaniowskich z Sieradza w Kampanii Wrześniowej   542

87. St. strz. rez. Józef Musialski, 3 kompania ckm 31pSK w Sieradzu. Relacja z czasów wojny i konspiracji /544

88. Kpr. pchor. Józef Krawczyk, 31 pSK. Fragmenty życiorysu /545

89. St. strz. Bolesław Pabisiak, 31 pułk Strzelców Kaniowskich. Relacja z wywiadu  /545

90. St. strz. rez. Antoni Czupryniak. Relacja z czasów wojny i konspiracji  /546

91. Ppor. rez. Michał Burhardt, dowódca plutonu kompanii ppanc. 72 pułku piechoty (28 Dywizja Piechoty). Wspomnienia - fragment dotyczący walk w składzie31 pułku Strzelców Kaniowskich /547

92. Kpt. Alojzy Jan Piwowar, dowódca 1 baterii 30 pułku artylerii lekkiej (30 Dywizja Piechoty). Sprawozdania z udziału w Kampanii Polskiej 1939 roku - fragment dotyczący udziału w walkach w składzie 31 pułku Strzelców Kaniowskich /549

93. Plut. rez. Józef Jaworski, kompania robocza 31 pp. Relacja z czasów wojny i konspiracji /550

94. Wyciągi z powojennych arkuszy ewidencyjnych oficerów i podchorążych 31 pułku Strzelców Kaniowskich  /551

Aneks  /556

1. Działania 8 armii między 8 a 10 września 1939 r. Ich wpływ na odwrót Armii "Łódź" zwłaszcza 10 Dywizji Piechoty  0/556

2. Uderzenie XVI Korpusu Armijnego w stronę Wisły. Walka o przyczółki na wschodnim brzegu Wisły. Konsekwencje dla działań 10 DP  /566

3. Działania na Lubelszczyźnie (23-26 IX 1939 r.)  /585

Fotografie  /599

Bibliografia  /662

Skorowidz osób  /669

Skorowidz nazw geograficznych  /680