Zakon niemiecki w Prusach a umysłowość średniowieczna. Scholastyczne rozumienie prawa natury a etyczna i religijna świadomość

[...] Punktem wyjścia w badaniu problemu jest końcowy moment w przyjętych ramach chronologicznych, to jest spór teoretyczny pomiędzy poselstwami zakonu i monarchii polsko-litewskiej na soborze w Konstancji. Przedstawiciele krzyżaccy przekonali się w tym momencie, że w świecie doktryny chrześcijańskiej zaszły przemiany umożliwiające zakwestionowanie posłannictwa zakonu na gruncie intelektualnym i moralnym. Wynajęci przez nich adwokaci dokonali wówczas syntezy na gruncie teoretycznym, w której oparli podstawy zakonu przede wszystkim na średniowiecznej kontynuacji nauki augustyńskiej. Zakładali oni, mając bez wątpienia pełną świadomość pluralizmu doktrynalnego ich epoki, jakoby neoplatońska wizja świata trwała niewzruszenie mimo przewrotu umysłowego, jaki wywołany został pogłębioną recepcją i adaptacją arystotelizmu na Zachodzie. Potrzebne okazało się zatem prześledzenie genezy i źródeł augustyńskiego sposobu widzenia rzeczywistości, sięgnięcie do źródeł oświetlających przyjęte od zarania dziejów pruskich zakonu idee podboju i nawracania siłą. 

(fragment Wstępu)

Spis treści:

Wstęp  /9

Rozdział I. Zakon niemiecki a rozumienie terminu lex naturalis w średniowieczu  /13

1. Uwagi wstępne  /13

1.1. Kontekst dziejowy  /14

1.2. Lex naturalis jako termin  /15

1.3. Lex aeterna a lex naturalis  /16

1.4. Lex naturalis a ius naturale /17

2. Lex naturalis w świetle doktryny średniowiecznej  /19

2.1. Augustynizm średniowieczny a zakon niemiecki  /19

2.2. Tomistyczne pojęcie prawa natury /21

2.3. Doktryna Dunsa Szkota /25

2.4. Lex naturalis w nauce Wilhelma Ockhama  /28

2.5. Cechy pozytywizmu moralnego i prawnego  /30

2.6. Predystynacja w doktrynie średniowiecznej  /33

3. Odbicie przemian w doktrynalnym rozumieniu lex naturalis w postawie duchowej zakonu niemieckiego  /35

3.1. Warstwa augustyńska /35

3.2. Znaczenie tomistycznego pojmowania prawa natury dla zakonu niemieckiego  /36

3.3. Znaczenie szkotyzmu i nominlizmu w polemice polsko-krzyżackiej na soborze w Konstancji  /37

3.4. Uwagi końcowe  /41

Rozdział II. Augustyńskie źródła tożsamości zakonu niemieckiego  /43

1. Ramy i rys chronologiczny  /43

2. Wpływy augustyńskie wśród braci zakonu niemieckiego  /51

2.1. Bóg a świat  /51

2.2. Bóg a poznanie ludzkie  /54

2.3. Zbawienie  /55

2.4. Człowiek  /57

3. Miejsce augustyńskiej etyki wojny w moralnej tożsamości zakonu /60

3.1. Geneza /60

3.2. Etyka wojny  /61

3.3. Virtus bellica /66

3.4. Pokój /68

4. Wnioski  /70

Rozdział III. Szkotyzm w kronice Dusburga  /72

1. Uwagi wstępne  /72

2. Historyczne tło szkotyzmu Dusburga  /75

3.Charakterystyka nauki Dunsa Szkota  /78

3.1. Tomistyczne usytuowanie prawa natury w służbie człowieka /78

3.2. Pierwsza zasada Dunsa Szkota  /78

3.3. Etyka Dunsa Szkota /79

3.4. Pojęcie lex naturalis w ściślejszym znaczeniu  /79

3.5. Wola a affectio iustitae  /80

3.6. Rozum i wola /80

3.7. Wola Boga  /81

3.8. Wola człowieka  /82

3.9. Istota wolności woli /82

3.10. Dobroć woli  /83

3.11. Miłość  /84

3.12. Nienawiść  /85

3.13. Predystynacja  /85

3.14. Eschatologia  /87

4. Wpływy szkotystyczne w kronice Piotra Dusburga  /87

4.1. Dusburg a tomizm /87

4.2. Szotowska "pierwsza zasada"  /87

4.3. Zbieżność z etycznymi założeniami doktryny Dunsa Szkota  /88

4.4. Lex naturalis w ścisłym znaczeniu  /88

4.5. Wola a affectio iustitiae  /90

4.6. Wola i rozum  /90

4.7. Wola Boga  /92

4.8. Wola człowieka, zakres jej swobody /92

4.9. Wolność woli  /95

4.10. Dobroć woli  /95

4.11. Miłość Boga i bliźniego a podbój  /96

4.12. Nienawiść  /97

4.13. Predystynacja  /98

4.14. Eschatologia  /101

5. Problemy reinterpretacji  /101

5.1. Podstawy teoretyczne  /101

5.2. Duchowa sylwetka Dusburga na tle antytomistycznej reakcji w scholastyce /1002

5.3. Istota reinterpretacji podboju Prus u Dusburga  /103

5.4. Reinterpretacja reguły zakonnej  /104

6. Konkluzja  /105

Rozdział IV. Devotio antiqua - jej schyłek i duchowe przyczyny kryzysu religijnego zakonu niemieckiego w Prusach w późnym średniowieczu  /107

1. Devotio antiqua  /107

2. Devotio antiqua zakonu niemieckiego  /110

3. Wybrane aspekty przemijania devotio antiqua  /114

3.1. Poczucie ekskluzywności  /114

3.2. Prefiguracja  /118

3.3. Religijne cnoty rycerzy zakonnych  /119

3.4. Eschatologia braci zakonnych  /122

3.5. Kult relikwii w devotio antiqua  /125

3.6. Świat cudów  /127

3.7. Przepowiadanie przyszłości  /128

4. Wnioski  /130

Rozdział V. Wojna w polemice między poselstwami Władysława Jagiełły i zakonu niemieckiego na soborze w Konstancji  /133

1. Uwagi wstępne  /133

2. Podstawy stanowisk stron konfliktu w tradycji ideowej  /136

2.1. Doktryna zakonu niemieckiego /137

2.1.1. Warstwa augustyńska  /137

2.1.2. Tendencje nominalistyczne i woluntarystyczne  /142

2.2. Doktryna polska  /145

2.2.1. Tomizm i jego uwarunkowania doktrynalne  /145

2.2.2. Krytyka zakonu  /147

3. Polemika o wojnie  /150 

3.1. Wojna wielka i mała  /150

3.2. Proces doktrynalny a spór o wojnę  /152

3.3. Źródła doktryny stron polemiki /154

3.3.1. Źródła strony zakonnej /154

3.3.2. Źródła strony polskiej /156

3.4. Doktryna wojny a prawo naturalne  /157

3.5. Etyczne aspekty polemiki  /159

3.6. Bellum iustum  /162

3.7. Militia i bellare ex caritate /164

Rozdział VI. Pojęcie pokoju w świetle polemiki na soborze w Konstancji /170

1. Stanowisko zakonu niemieckiego a inspiracje augustyńskie  /170

2. Stanowisko polskie i źródła jego inspiracji /176

3. Polemika na temat pokoju między stronami sporu /178

4. Uwagi końcowe /185

Zakończenie /187

Zusammenfassung  /190

Indeks osób /195