Utracone decorum. Grabież dóbr kultury z majątków ziemiaństwa polskiego w Wielkopolsce w czasie okupacji niemieckiej ...

Autorka: Agnieszka Łuczak

Rok wydania: 2011

Liczba stron: 411 + 32 s. wkładka il.

Okładka: twarda

Format: 17,0 cm x 24,0 cm

„Dysertacja jest wynikiem przeszło dziesięcioletniej pracy – i już na początku pragnę to stwierdzić – wynikiem doprawdy imponującym. Moje szczególne uznanie budzi tu baza źródłowa rozprawy, a przede wszystkim zakres wykorzystanych przez Autorkę niemieckich materiałów archiwalnych.[...] Oprócz tego doktorantka korzystała z krajowych i zagranicznych zbiorów bibliotecznych oraz muzealnych, a również – co moim zdaniem zasługuje na podkreślenie – dotarła do wielu zbiorów i kolekcji prywatnych, uzyskując przy tym jakże cenne relacje od przedstawicieli wielkopolskich rodzin ziemiańskich. [...] Za poważny walor recenzowanej pracy uważam dokonane przez autorkę ustalenia liczbowe [...]. Inne osiągnięcie naukowe mgr Agnieszki Łuczak polega na zaproponowaniu nowego spojrzenia na samo pojęcie »grabieży dóbr kultury« i słusznym postulacie uwzględnienia także konsekwencji dyslokacji i rozproszenia gromadzonych przez pokolenia zbiorów”.

Prof. dr hab. Tomasz Szarota
 

„Niemiecką grabież dzieł kultury autorka przedstawia na tle szerszego obrazu grabieży mienia na wszystkich obszarach poddanych okupacji niemieckiej. W opisie tych zjawisk uwaga zwrócona jest przede wszystkim na organizację tej grabieży, schematy podziału zadań i terytoriów między poszczególne organizacje, wreszcie charakterystyczne spory kompetencyjne, stanowiące często parawan dla walki o najbardziej pożądane »rewiry łowieckie«. Autorka w centrum uwagi umieszcza grabież planowaną i przeprowadzaną przez oficjalne struktury niemieckie, na marginesie tylko zaznaczając obecność przeprowadzanej przy okazji grabieży prywatnej. Ta analiza precyzyjnej organizacji grabieży dóbr kultury przynosi obraz bardzo szczegółowy i w znacznych fragmentach skwantyfikowany”.

Dr hab. Bohdan Cywiński, prof. UKSW

Spis treści:

Wstęp 

Cel pracy, uzasadnienie podjęcia tematu  /9

Wielkopolskie ziemiaństwo i jego siedziby: zarys stanu badań  /10

Grabież dóbr kultury - zarys stanu badań  /17

Cezury chronologiczne i terytorialne  /22

Struktura pracy  /23

Źródła historyczne wykorzystane w pracy i ich krytyka  /24

1. Charakterystyka dóbr kultury w siedzibach ziemiańskich w Wielkopolsce

Ziemiaństwo polskie w okresie II Rzeczypospolitej  /33

Poglądy polskiego ziemiaństwa na funkcje swojej grupy w społeczeństwie w dwudziestoleciu międzywojennym  /37

Zbiory ziemiaństwa na tle zbiorów artystycznych w II Rzeczypospolitej. Siedziby ziemiaństwa polskiego i ich decorum  /41

Zróżnicowania regionalne  /44

Miejsca trofealne  /47

Zbiory malarstwa o tematyce historycznej  /54

• Program neosarmacki /54
• Wątek insurekcji   /56
• Wątek odsieczy wiedeńskiej  /56
• Wątek napoleoński  /57
• Tematyka powstania listopadowego  /58
• Wątki literackie  /58

Galerie przodków  /59

Malarstwo rodzajowe  /62

Grafika  /65

Tkaniny  /68

Rzeźba  /69

Rzemiosło artystyczne: porcelana, szkło, srebra, brązy  /70

Kolekcjonerstwo numizmatyczne, archeologiczne i etnograficzne  /74

Biżuteria  /75

Twórczość amatorska ziemiaństwa  /76

Biblioteki i archiwa  /77

Sytuacja ziemiaństwa polskiego w Wielkopolsce podczas okupacji niemieckiej w latach 1939-1945  

Ogólne informacje statystyczne o stratach ziemiaństwa polskiego  /79

2. Sowiecka strefa okupacyjna  /80

Niemiecka strefa okupacyjna  /84

Wielkopolska  /86

• Podział administracyjny. Stan badań  /86
• Eksterminacja bezpośrednia polskiego ziemiaństwa  /86
• Wysiedlenia  /94
• Obozy dla wysiedlonych  /100
• Ziemianie w konspiracji  /106

Sytuacja ziemiaństwa w Generalnym Gubernatorstwie  /109

Podsumowanie zmian w Wielkopolskce wywołanych polityką okupanta /116

3. Rabunek i konfiskata własności polskiego ziemiaństwa na ziemiach polskich okupowanych przez III Rzeszę  

Grabież mienia jako element polityki ekonomicznej III Rzeszy  /118

Instytucje i urzędy powołane do grabieży mienia na ziemiach wcielonych do III Rzeszy  /121

Instytucje i urzędy powołane do grabieży mienia w Generalnym Gubernatorstwie  /125

Urzędy powołane do grabieży mienia na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej zajętych przez III Rzeszę po 22 czerwca 1941 roku  /126

Porównanie grabieży mienia na ziemiach wcielonych do III Rzeszy i w Generalnym Gubernatorstwie  /127

Grabież dóbr kultury polskiego ziemiaństwa na ziemiach okupowanych przez III Rzeszę  /128

Działalność niemieckich naukowców przed 1939 rokiem. Terminologia grabieży  /129

Próby zabezpieczania dóbr kultury podejmowane przezziemiaństwo  /132

Zbiory polskiego ziemiaństwa postrzegane jako część kultury narodowej  /136

Nieoficjalny charakter grabieży  /138

Instytucje i urzędy zajmujące się grabieżą dóbr kultury w drugim okresie grabieży  /139

• Das Ahnenerbe  /139
• Auswartiges Amt w Berlinie  /142

Instytucje i urzędy zajmujące się grabieżą dóbr kultury w Generalnym Gubernatorstwie  /142

• Kommando Paulsen  /142
• Urząd Specjalnego Pełnomocnika ds. Rejestracji i Zabezpieczania Dzieł Sztuki oraz Zabytków Kultury. Kajetan (Kai) Muhlmann i Zarząd Archiwów przy Urzędzie Generalnego Gubernatora  /144

Instytucje i urzędy zajmujące się grabieżą dóbr kultury na ziemiach wcielonych do III Rzeszy  /151

Urząd Generalnego Powiernika a Główny Urząd Powierniczy Wschód  /153

Instytucje zajmujące się grabieżą dóbr kultury na kresach Rzeczypospolitej po 22 czerwca 1941 roku  /159

Charakterystyka głównych postaci rywalizujących o kontrolę nad dziełami sztuki  /159

• Hermann Goring /159
• Hans Frank  /161
• Heinrich Himmler /162

Trzeci etap grabieży (od połowy 1944 roku)  /163

4. Grabież dóbr kultury polskiego ziemiaństwa w Wielkopolsce w latach 1939-1945

Działalność Urzędu Generalnego Powiernika na terenie Wielkopolski (od 1 grudnia 1939 do końca 1941 roku)  /166

Namiestnik Kraju Warty i jego rola w grabieży ziemiańskich dóbr kultury  /181

• Główny Urząd Powierniczy Wschód (ekspozytura w Poznaniu)  /190
• Komisja ds. Ochrony Sztuki  /191
• Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Rzeszy w Poznaniu  /199
• Muzeum im. Cesarza Fryderyka w Poznaniu (Kaiser Freidrich Museum Posen)  /204
• Biblioteka Uniwersytecka i Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu  /215
• Krajowy Urząd Prehistoryczny (Landesamt fur Vorgeschichte)  /219
• Archiwum Państwowe w Poznaniu  /223

Grabież dóbr kultury dla zbiorów Adolfa Hitlera. Wizytacja Hansa Possego  /226

Wnioski  /228

5. Wojenne losy największych wielkopolskich kolekcji pałacowych

Antonin  /249

Czerniejewo i Lubostroń  /251

Dobrzyca, Siekowo, Trzebosz  /253

Gołuchów  /257

Objezierze  /269

Rogalin  /270

6. Ziemiańskie dobra kultury w czasie reformy rolnej w Wielkopolsce w 1945 roku  /274

Zakończenie  /292