Twierdze z papieru. Fortyfikacje pruskie w latach 1786-1807

Autor: Grzegorz Podruczny

Rok wydania: 2020

Liczba stron: 324

Format: 17,0 cm x 24,0 cm

Seria: Monografie

Grzegorz Podruczny – wybitny znawca pruskich fortyfikacji, autor (lub współautor) czterech monografii i kilkudziesięciu artykułów naukowych, napisał historię twierdz z papieru. Twierdz, zaplanowanych w nowej strategii Prus, jednak w przeważającej większości nie zrealizowanych. Na przełomie XVIII i XIX w. Prusy rozrosły się terytorialnie, zagarniając wielkie obszary Rzeczypospolitej.  Zgodnie z ówczesną strategią terytorium państwa musiało być bronione zarówno silną armią polową, jak i twierdzami. Twierdzami, będącymi bazami logistycznymi i wielkimi obozami dla wojska. Ten cel przyświecał Prusakom, aby systemem twierdz pokryć całe terytorium Prus.  Za myślą, niejednokrotnie oryginalną, nie poszedł jednak czyn, twierdz nie zbudowano – w większości pozostały one na papierze.

Pomysł na tę książkę pojawił się w trakcie pisania poprzedniej, omawiającej rozwój fortyfikacji za rządów Fryderyka Wielkiego, wydanej w 2013 r.  W trakcie wstępnych kwerend autor znalazł projekty z przełomu XVIII i XIX wieku, dotyczące twierdz pruskich, które nigdy nie zostały wzniesione. Pomysły te pozostały na papierze a zmiany geopolityczne po wojnach napoleońskimi, spowodowały, że wcześniejsze projekty, takie jak twierdzy w Warszawie, Szczytnie czy też Modlinie, nie miały szansy realizacji. Nie oznacza to jednak, że te niezrealizowane projekty były błędne i nie miały wpływu na rozwój architektury obronnej. Wręcz przeciwnie, wiele z nich zawierało sensowne pomysły, które później, czasem w nieco zmienionej formie, zrealizowano. Świetnym przykładem jest…twierdza Modlin. Prusacy uznali to miejsce za dobrą lokalizację jednej z nowych warowni. Zalety tego miejsca dostrzegli Francuzi, którzy zaczęli budowę tej warowni, a potem Rosjanie, którzy ją ukończyli.

Spis treści:

Przedmowa  /9

Wstęp  /10

Rozdział I. Prusy w latach 1786–1807 /12

I.1. Panowanie Fryderyka Wilhelma II  /12

I.2. Panowanie Fryderyka Wilhelma III  /18

Rozdział II. Twierdze i ich rola w teorii i praktyce wojennej II połowy XVIII wieku  /20

II.1. Pruska topografia forteczna w latach 1786–1806 /20

II.2. Strategiczna rola twierdz w teorii i praktyce wojennej  /21

II.3. Teoria architektury obronnej w tym okresie /24

II.3.1. Montalembert /24

II.3.2. Recepcja dzieł Montalemberta poza Francją  /29

II.3.3. Lazare Carnot  /30

II.3.4. Pozostali teoretycy /31

II.4. Nowe doświadczenia w budowie twierdz. Habsburskie warownie w Czechach /33

II.5. Nowe doświadczenia zdobyte w wojnie oblężniczej końca XVIII i początków XIX wieku /38

Rozdział III. Pruskie służby inżynierskie  /46

III.1. Nowa organizacja  /46

II.1.1. Szkoła inżynierska  /47

III.1.2. Sztab generalnego kwatermistrza i jego zadania /48

III.2. Pruscy inżynierowie i projektanci twierdz w okresie 1786–1806 /49

III.2.1. Ludwig Wilhelm von Regler /49

III.2.2. Paul von Gontzenbach /49

III.2.3. Heinrich von der Lahr /50

III.2.4. Karl Christian Reinhold von Lindener /51

III.2.5. Mathias Julius von Laurens /52

III.2.6. Kuhfuss /52

III.2.7. Johann Bonaventura i Johann Georg von Rauchowie  /53

III.2.8. Christian von Massenbach  /54

III.2.9. Julius von Grawert /55

III.2.10. Levin von Geusau  /56

III.2.11. Johann Samuel Lilienthal  /57

Rozdział IV. Twierdze śląskie  /59

IV.1. Nysa  /59

IV.2. Głogów  /64

IV.3. Srebrna Góra  /67

IV.4. Świdnica  /71

IV.5. Brzeg  /72

IV.6. Kłodzko  /72 

IV.7. Wrocław  /78

IV.8. Niezrealizowane projekty nowych warowni  /79

Rozdział V. Twierdza Koźle /80

V.1. Realizacje i zamiary w latach 1786–1796  /80

V.2. Koncepcje przebudowy po 1797 r.  /82

V.2.1. Analiza twierdzy z 1796 roku autorstwa Massenbacha  /82

V.2.2. Projekt Lindenera /89

V.2.3. Projekt Lahra  /94

V.2.4. Projekt ostatecznie zrealizowany – próba rekonstrukcji /97

V.3. Rozbudowa w latach 1796–1806  /100

Rozdział VI. Fortyfikacje górskie  /104

VI.1. Koncepcja ufortyfikowania granicy wg Schmettaua  /104

VI.2. Kryzys 1790 roku i realizacja umocnień na granicy   /105

VI.3. Umocnienia w górach w późniejszych koncepcjach  /118

VI.3.1. Anonimowa koncepcja z 1797 roku  /119

VI.3.2. Koncepcja Massenbacha  /120

VI.3.3. Niezrealizowane projekty zespołów obronnych  /121

Rozdział VII. Twierdze na wschodniej granicy Prus /126

VII.1. Dyskusja nad koncepcją ufortyfikowania wschodniej granicy Prus   /126

VII.1.1. Pierwsze memoriały  /128

VII.1.2. Memoriał majora von Berge /129

VII.1.3. Memoriały Laurensa /130

VII.1.4. Koncepcje księcia brunszwickiego   /131

VII.1.5. Massenbach i jego pomysły /133

VII.1.5.1. Memoriały drukowane /133

VII.1.5.2. Memoriały zachowane w rękopisie /136

VII.1.6. Koncepcja Generalleutnanta von Rüchela  /140

VII.1.7. Memoriał generała porucznika von Geusau  /142

VII.1.8. Anonimowy memoriał z Vincennes  /144

VII.2. Projekty i realizacje poszczególnych twierdz  /145

VII.2.1. Nowe prace w Grudziądzu  /145

VII.2.1.1. Chronologia prac budowlanych /145

VII.2.1.2. Opis zrealizowanych dzieł obronnych  /152

VII.2.2. Fort Lyck  /155

VII.2.3. Łęczyca  /158

VII.2.3.1. Proces projektowy  /158

VII.2.3.2. Proces budowlany  /163

VII.2.4. Twierdze nad Wartą: Sieradz, Strońsko, Pławno, Częstochowa  /170

VII.2.5. Nowe twierdze nad Wisłą i Narwią: Warszawa, Modlin, Toruń, Wyszogród i Nowogród  /173

VII.2.6. Nowe twierdze w Prusach Wschodnich  /182

Rozdział VIII. Fortyfikacje nadmorskie  /190

VIII.1. Piława  /190

VIII.2. Fortyfikacje ujścia Wisły – Nowy Port, Wisłoujście i Gdańsk  /197

VIII.2.1. Nowy Port  /198

VIII.2.2. Wisłoujście i fortyfikacje miasta  /207 

VIII.3. Kołobrzeg  /209

VIII.4. Zabezpieczenie wybrzeża pomorskiego  /213

Rozdział IX. Stare twierdze na Pomorzu, w Marchii i prowincjach zachodnich  /216

IX.1. Wesel  /216

IX.2. Peitz  /217

IX.3. Szczecin  /217

IX.4. Kostrzyn i Spandau  /219

IX.5. Magdeburg  /220

IX.6. Nowo nabyte twierdze na zachodzie   /221

Rozdział X. Nowości zastosowane w projektach i obiektach zrealizowanych  /223

X.1. Wdrożenie idei Montalemberta  /223

X.2. Kazamaty i hangary – kontynuacja wcześniejszych pomysłów  /235

X.3. Twierdze fortowe  /241

X.4. Twierdza i obóz warowny  /242

X.5. Twierdza tymczasowa  /244

X.6. Rola twierdz w działaniach wojennych  /245

Rozdział XI. Sprawdzian. Wojna forteczna lat 1806–1807  /250

XI.1. Twierdze zdobyte bez oblężeń  /250

XI.2. Krótkie oblężenia /252

XI.3. Oblężenia długie  /254

XI.4. Przypadek szczególny: oblężenie Koźla /263

XI.5. Podsumowanie  /273

Zakończenie /276

Załącznik. Słowniczek terminów z dziedziny architektury obronnej   /280

Bibliografia /285

Skorowidz nazwisk / 299

Skorowidz nazw geograficznych   /304

Skorowidz dzieł fortyfikacyjnych /312