Trybunał koronny w Lublinie 1578-1794

Autorka: Marianna Dobrowolska

Rok wydania: 1994

Liczba stron: 50

Okładka: miękka

Format: 16,5 cm x 24,00 cm

Uwagi - okładka z zatarciami; brzegi okładki lekko zadarte

W 1578 roku na sejmie walnym warszawskim utworzono nową instancję sądową Trybunał Koronny (Iudicium Ordinarium Generale Tribunalis Regni). Król Stefan Batory, jako iudex supremus, zrzekł się dotychczasowych uprawnień najwyższego sędziego na rzecz stanowego sądu szlacheckiego. Odtąd sądem najwyższym (apelacyjnym) dla szlachty był Trybunał Koronny.

Trybunałowi na mocy konstytucji z 1578 r. podlegała tylko Korona. Miejscami posiedzeń sądów koronnych trybunalskich zostały: Piotrków dla Wielkopolski i Mazowsza, a Lublin dla Małopolski. Trybunał rozpoczynał obrady w Piotrkowie, gdzie sądził od poniedziałku po św. Marcinie (11 listopada) do niedzieli Palmowej (Dominica Palmarum). W Lublinie rozpoczynał obrady od poniedziałku po pierwszej niedzieli po Wielkanocy (Dominica Conductus Paschae) aż do wyczerpania wszystkich spraw wniesionych w danym roku, co zwykle trwało do św. Bartłomieja (24 sierpnia). Jednakże już w 1611 r. na sejmie zwyczajnym w Warszawie podjęto decyzję o „przyczynieniu czasu do sądów trybunalskich”. Konstytucja sejmu konwokacyjnego z 1764 r. dokonała podziału Trybunału Koronnego na dwa oddzielnie istniejące i sądzące się równocześnie trybunały: Trybunał Koronny Wielkopolski i Trybunał Koronny Małopolski. Zmiany te nie obowiązywały długo. Sejm nadzwyczajny z przełomu 1767 i 1768 r. wydał konstytucję pod nazwą Złączenie Trybunału Koronnego, na mocy której powrócono do jednego Trybunału Koronnego dla obu prowincji. Skład Trybunału Koronnego stanowili sędziowie zwani deputatami, wybierani corocznie zarówno spośród szlachty tzw. deputaci świeccy, jak i duchowieństwa tzw. deputaci duchowni. Na czele sądu trybunalskiego stał marszałek wybierany wśród deputatów świeckich oraz prezydent, którym zawsze był deputatem kapituły gnieźnieńskiej.

Lublin dzięki Trybunałowi stał się centrum prawniczym Rzeczypospolitej szlacheckiej. Wraz z upadkiem ośrodków uniwersyteckich kształcących prawników, to sala trybunalska stała się dla wielu palestrantów uniwersytetem, tutaj właśnie stawiali swoje pierwsze kroki i nabywali praktyki. Korzystnie na ten fakt wpłynęła także bliskość Akademii Zamojskiej, gdzie studiowano prawo. Lublin przyciągał kandydatów do nauki prawa nie tylko z terenu Rzeczypospolitej, ale także cudzoziemców. Należy także pokreślić rolę Trybunału w życiu miasta. To dzięki niemu Lublin nie tylko przekształcił się w stolicę sądową, ale także w szybkim tempie rozwijał się. Niemalże natychmiast po jego utworzeniu w Lublinie zaczęły wzrastać pałace magnatów i dworki szlacheckie. Na czas sesji trybunalskiej życie w Lublinie ożywiało się. Po utracie niepodległości Trybunał Koronny Lubelski podobnie, jaki i inne sądy szlacheckie dawnych władz polskich, zostały zamknięte. Akta Trybunału Koronnego w Lublinie przechowywane w archiwum sądowym, mieszczącym się w refektarzu klasztoru Dominikanów, w 1811 r. zostały przeniesione do klasztoru Bernardynów, a 1827 r. przekazane do nowo powstałego Archiwum Akt Dawnych w Lublinie. W latach 1836–1840 zostały przekazane w całości do Archiwum  Akt Dawnych w Warszawie, gdzie w czasie powstania warszawskiego w 1944 r. uległy całkowitemu zniszczeniu.