Transformacja i archiwa. Od tajnych do jawnych akt komunistycznych służb bezpieczeństwa

Na przestrzeni ostatniego ćwierćwiecza, równolegle z zachodzącymi w Polsce przeobrażeniami o charakterze politycznym i społecznym, zmieniał się także IPN. Postępowała ewolucja zakresu jego ustawowych zadań. Instytut początkowo zajmował się gromadzeniem, zarządzaniem i udostępnianiem materiałów organów bezpieczeństwa państwa sporządzonych od 22 lipca 1944 do 31 lipca 1990 r., prowadzeniem badań naukowych i działalności w zakresie edukacji publicznej, a także śledztw w sprawie zbrodni nazistowskich i komunistycznych, w tym zbrodni popełnionych na osobach narodowości polskiej lub obywatelach polskich innych narodowości. Z czasem w ustawowych kompetencjach Instytutu znalazły się kwestie lustracji osób pełniących funkcje publiczne, określone w Ustawie z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944–1990 oraz treści tych dokumentów. Instytucji powierzono również zadania związane z poszukiwaniem miejsc spoczynku osób poległych w walkach o niepodległość i zjednoczenie państwa polskiego, poległych w walce z systemem totalitarnym lub wskutek represji totalitarnych i czystek etnicznych, a ponadto prowadzenie działalności związanej z upamiętnianiem wydarzeń historycznych, miejsc i postaci w dziejach walk i męczeństwa narodu polskiego w kraju i zagranicą oraz miejsc walki i męczeństwa innych narodów na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w okresie od 8 listopada 1917 do 31 lipca 1990 r.

O każdym z wymienionych rodzajów działalności IPN, określonych w ustawie i wpisujących się w próbę kompleksowego obrachunku z komunizmem, można przygotować odrębne rozprawy. Nie ulega jednak wątpliwości, że co najmniej przez kilkanaście lat od rozpoczęcia transformacji ustrojowej w Polsce to właśnie zagadnienie zabezpieczenia archiwów organów bezpieczeństwa państwa i umożliwienie społeczeństwu coraz szerszego dostępu do nich ogniskowały publiczne dyskusje o lustracji, weryfikacji i rożnych formach odpowiedzialności za represje komunistycznego reżimu. 

(opis wydawcy)

Spis treści:

Jerzy Bednarek, Paweł Perzyna - Wstęp  /7

Stanisław Koller - Ostatnia zbrodnia komunizmu – zacieranie pamięci. Stan badań nad brakowaniem i niszczeniem materiałów organów bezpieczeństwa PRL w latach 1944–1990  /17

Paweł Perzyna - Ujawnienie materiałów aparatu bezpieczeństwa jako element rozliczania systemu komunistycznego. Geneza Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej  /103

Marek Konstankiewicz - Podstawy prawne organizacji i funkcjonowania Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej  /161

Robert Degen - Gromadzenie zasobu przez archiwa Instytutu Pamięci Narodowej  /199

Waldemar Chorążyczewski - Czynniki kształtujące formalną i faktyczną strukturę zasobu archiwalnego Instytutu Pamięci Narodowej  /229

Wiesława Kwiatkowska - Zmiany w metodyce sporządzania opisu archiwalnego w XXI wieku na przykładzie Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej  /265

Janusz Łosowski - Dostępność informacji o zasobie archiwalnym Instytutu Pamięci Narodowej. Uwagi użytkownika  /291

Włodzimierz Suleja - Znaczenie zasobów archiwalnych Instytutu Pamięci Narodowej dla badania powojennej historii Polski /319

Szymon Nowacki - Wykorzystanie zasobu archiwalnego Instytutu Pamięci Narodowej do realizacji zadań ustawowych Biura Lustracyjnego  /337

Jerzy Bednarek - Zapomniany projekt? Europejska Sieć Instytucji Archiwalnych Zajmujących się Aktami Tajnych Służb (2008–2024)  /361

Abstracts 385/

Wykaz skrótów  /391