Tora – Pięcioksiąg. Wprowadzenie w zagadnienia teologiczne i historyczno-krytyczne

Autor: ks. Janusz Lemański

Rok wydania: 2020

Liczba stron: 720

Okładka: twarda

Format: 17,5 cm x 24,00 cm

 

[Z] początkiem XXI wieku, po „chaosie” spowodowanym zanegowaniem Wellhausenowskiego modelu wyjaśniania genezy Pięcioksięgu, wyłoniła się wreszcie nowa koncepcja opisująca proces powstania tego dzieła. Wyniki współczesnych badań pozwalają dziś ułożyć się we w miarę koherentny schemat, wyjaśniający, jak powstał Pięcioksiąg oraz jakie towarzyszyły temu uwarunkowania historyczno-społeczne. 

W polskiej literaturze biblijnej cały proces przemian na tym polu nie doczekał się jeszcze kompleksowego opracowania. Pierwszym polskim egzegetą, który dokonał recepcji aktualnego na początku lat 90. ubiegłego wieku stanu badań i wykorzystał je owocnie w swojej pracy badawczej, był Waldemar Chrostowski. Później pojawiło się jednak jedynie kilka ogólnych opracowań poświęconych głównie tezom Johna Van Setersa. W ostatnim czasie na uwagę zasługuje natomiast książka habilitacyjna dra Marcina Majewskiego. Jednak i ona prezentuje zaledwie fragment szerokiego spektrum zagadnień dyskutowanych w ostatnim czasie w związku z Pięcioksięgiem. Podjęcie więc próby zaprezentowania etapów badawczych nad Pięcioksięgiem, wraz z prezentacją aktualnego status quaestionis w tej dziedzinie, wydaje się dzisiaj przedsięwzieciem koniecznym, zwłaszcza w obszarze polskiej biblistyki. 

[P]ierwsza wersja tej książki powstała w 2009 roku. Z pewnych przyczyn nie doczekała się jednak wówczas publikacji. Nie wyszło to jednak samej książce na złe. Obecna jej wersja jest bowiem dzięki temu co najmniej kilka razy obszerniejsza od pierwowzoru, znacznie zmodyfikowana i uzupełniona o nowsze publikacje oraz zawarte w nich efekty badań (fragment Wstępu).

 

Spis treści:

Wstęp  /13

Rozdział I. Pięcioksiąg – zagadnienia wstępne   /17

1. Nazwa  /17

2. Struktura literacko-teologiczna Pięcioksięgu  /19

2.1. Księga Rodzaju: stworzenie świata i pochodzenie przodków  /26

2.2. Od Księgi Wyjścia do Księgi Powtórzonego Prawa: biografia Mojżesza i wybawienie  Izraelitów  /28

2.2.1. Mojżesz i pierwsze pokolenie Izraelitów  /28

2.2.2. Mojżesz i drugie pokolenie Izraelitów  /30

3. Forma literacka Pięcioksięgu  /31

3.1. Narracja biblijna /31

3.1.1. Historiografia  /32

3.1.2. Koncepcja  /34

3.1.3. Estetyka   /34

3.2. Prawa  /35

4. Główne postaci   /37

4.1. Jhwh  /37

4.2. Abraham  /40

4.3. Jakub-Izrael  /43

4.4. Mojżesz  /45

5. Czas i przestrzeń w Pięcioksięgu  /46

5.1. Wymiar czasowy  /46

5.2. Wymiar przestrzenny  /48

6. Powtórzenia  /49

7. Styl i język Pięcioksięgu  /51

8. Od Czteroksięgu do Dziewięcioksięgu  /52

9. Kontekst literacki Pięcioksięgu  /57

9.1. Pięcioksiąg i Prorocy  /57

9.1.1. Prorocy wcześniejsi  /58

9.1.2. Prorocy późniejsi  /61

9.2. Pięcioksiąg i Pisma   /63

Rozdział II. Zarys historii badań nad Pięcioksięgiem  /65

1. Okres przedkrytyczny  /66

2. Początki studiów krytyczno-literackich  /68

3. Początki klasycznej hipotezy dokumentów  /71

4. Nowa hipoteza dokumentów  /77

5. Krytyka form, tradycji i redakcji  /84

5.1. Od historii form do historii tradycji i redakcji  /84

5.2. Szkoła z Uppsali  /94

5.3. Szkoła Albrighta  /98

5.4. Podsumowanie  /105

6. Krytyka teorii Wellhausena i nowe propozycje  /107

6.1. Prekursorzy  /109

6.2. Dalszy rozwój  /121

6.3. Podsumowanie  /135

7. Aktualna debata  /140

7.1. Pięcioksiąg przed- czy postkapłański?   /141

7.2. Jahwista i Elohista  /142

7.3. Deuteronomista  /151

7.4. Powrót do hipotezy fragmentów  /154

7.5. Prehistoria Rdz 1–11: późniejszy dodatek?  /155

7.6. Mojżesz i wyjście z Egiptu: pytanie otwarte?  /158

7.7. Kodeksy  /160

7.8. Dokument kapłański  /161

7.9. Pochodzenie, natura i znaczenie tekstu podstawowego (Grundschrift P)  /165

7.10. Pochodzenie i rola Tory kapłańskiej (Kpł 1–16)  /171

7.11. Kodeks Świętości (Kpł 17–26/27)  /172

7.12. Powstanie aktualnego Pięcioksięgu   /175

7.13. Szkoła Świętości a problem powstania Pięcioksięgu  /178

7.14. Fragmenty nie-P/nie-D i kwestia ostatniej redakcji  /184

8. Kontekst historyczny  /187

Rozdział III. Księga Rodzaju  /206

1. Struktura  /206

2. Tło historyczno-społeczne  /211

2.1. Prehistoria biblijna  /211

2.2. Patriarchowie  /216

3. Teologia  /226

4. Czym jest prehistoria (Rdz 1–11) i o czym się w niej opowiada?  /230

4.1. Jaki jest temat przewodni w prehistorii?  /232

4.2. Potop jako klucz interpretacyjny  /233

4.2.1. Upadek ludzkości  /237

4.2.2. Genealogie i kwestia wieku ludzi  /239

4.2.3. Oddzielenie nieba i ziemi  /239

4.3. Jaka jest rola dubletów i kto jest ich autorem?  /242

4.4. Dwa niezależne opowiadania złączone w jedno?  /248

4.4.1. Wersja P  /250

4.4.2. Wersja nie-P  /252

4.4.3. Połączenie P/nie-P  /255

5. Kim są patriarchowie (Rdz 12–36) i jak się o nich opowiada?  /256

5.1. Cykl o Abrahamie (Rdz 12–25)  /258

5.1.1. Podejście synchroniczne  /259

5.1.1.1. Abraham i Sara: obietnica potomstwa  /261

5.1.1.2. Abraham i Lot: obietnica ziemi  /263

5.1.1.3. Relacje intertekstualne  /267

5.1.2. Podejście diachroniczne  /270

5.1.2.1. Dwa podstawowe rodzaje tekstów  /272

5.1.2.1.1. Wersja P  /272

5.1.2.1.2. Wersja nie-P  /275

5.1.2.1.3. Połączenie P/nie-P  /278

5.2. Izmael (Rdz 25,12–18) i Izaak (Rdz 25,19–35,29)  /284

5.3. Cykl o Jakubie (Rdz 25,19–37,1)  /285

5.3.1. Podejście synchroniczne  /286

5.3.1.1. Jakub i Ezaw  /293

5.3.1.2. Jakub i Laban  /294

5.3.1.3. Jakub i Bóg  /295

5.3.2. Podejście diachroniczne  /297

5.3.2.1. Jakub i kult w Betel  /306

5.3.2.2. Dwa podstawowe źródła  /307

5.3.2.2.1. Wersja P  /307

5.3.2.2.2. Wersja nie-P  /308

6. Józef i bracia (Rdz 37–50)  /311

6.1. Podejście synchroniczne  /311

6.2. Podejście diachroniczne  /317

6.2.1. W poszukiwaniu źródeł  /318

6.2.2. Wersja P  /332

6.2.3. Wersja nie-P  /334

Rozdział IV. Księga Wyjścia   /338

1. Struktura  /338

2. Tło historyczno-społeczne  /342

2.1. Historyczny Mojżesz  /344

2.1.1. Imię Mojżesza i jego związki z Madianitami  /344

2.1.2. Historyczność exodusu  /348

2.1.2.1. Hyksosi  /360

2.1.2.2. Amoryci (Amurru)  /361

2.1.2.3. Hapiru/Hab.[i]eru/’Apiru  /363

2.1.2.4. Szaszu (Szosu, Š3św, Sutu)  /365

2.1.2.5. Kananejczycy  /367

2.1.2.6. Czy i kiedy mógłby mieć miejsce biblijny exodus?  /370

2.1.3. Początki jahwizmu  /374

3. Podejście synchroniczne i diachroniczne  /381

3.1. Proces powstawania  /383

3.2. Jhwh ukazuje swoją potęgę w Egipcie (Wj 1,1–15,21)  /390

3.2.1. Dlaczego exodus (1,1–2,25)?  /391

3.2.1.1. Kompozycja  /393

3.2.1.1.1. Wersja (post-) P  /393

3.2.1.1.2. Wersja nie-P  /394

3.2.2. Główni bohaterowie exodusu (3,1–7,7)  /395

3.2.2.1. Kompozycja  /398

3.2.2.1.1. Wersja P  /399

3.2.2.1.2. Wersja nie-P  /400

3.2.3. Konflikt (7,8–15,21)  /405

3.2.3.1. Kompozycja  /409

3.2.3.1.1. Wersja P  /410

3.2.3.1.2. Wersja nie-P  /413

3.3. Obecność Jhwh na pustyni (Wj 15,22–40,38)  /415

3.3.1. Wędrówka po pustyni (15,22–18,27)  /415

3.3.1.1. Kompozycja  /417

3.3.1.1.1. Wersja P  /418

3.3.1.1.2. Wersja nie-P  /418

3.3.2. Objawienie (19,1–24,11)  /421

3.3.2.1. Kompozycja  /423

3.3.2.1.1. Wersja P  /425

3.3.2.1.2. Wersja nie-P  /425

3.3.3. Sanktuarium (24,12–40,38)  /429

3.3.3.1. Struktura literacka i główne tematy  /431

3.3.3.2. Kompozycja  /433

3.3.3.2.1. Wersja P  /434

3.3.3.2.2. Wersja nie-P  /437

4. Teologia  /439

4.1. Bóg  /439

4.2. Poznanie Jhwh  /441

4.3. Od służby faraonowi do służby Jhwh  /443

4.4. Motyw „exodus” i jego rola w literaturze starotestamentalnej  /446

Rozdział V. Księga Kapłańska  /448

1. Struktura  /449

2. Podejście synchroniczne  /458

2.1. Świętość  /458

2.1.1. Sacrum–profanum  /460

2.1.2. Czysty–nieczysty   /461

2.1.3. Świętość i sanktuarium  /463

2.2. Świętość kultowa (Kpł 1–16)  /466

2.2.1. Teologia rytuału ofiarniczego (1–7)  /466

2.2.2. Krew ofiary  /470

2.2.3. Ofiary przebłagalne/ekspiacyjne  /472

2.2.4. Konsekracja i kult (8–10)  /476

2.2.4.1. Strój (arcy)kapłana  /477

2.2.4.2. Oczyszczenie z pomocą krwi  /478

2.2.4.3. Kult oraz chwała Jhwh  /479

2.2.4.4. Kapłan a rytualne nadużycia  /480

2.2.5. Religia ucieleśniona (11–15)  /480

2.2.6. Dzień Przebłagania (16)  /484

2.3. Kodeks Świętości (Kpł 17–27)  /487

2.3.1. Wprowadzenie  /489

2.3.2. Świętość i ziemia  /491

2.3.3. Świętość i lud  /492

3. Podejście diachroniczne  /494

3.1. Przepisy rytualne (Kpł 1–16)  /495

3.2. Kodeks Świętości (Kpł 17–26)  /498

3.3. Powiązanie P i H  /503

Rozdział VI. Księga Liczb  /506

1. Struktura  /508

2. Podejście synchroniczne   /512

2.1. Pustynia Synaj (Lb 1,1–10,10)  /512

2.1.1. Świętość obozu (1,1–6,27)  /513

2.1.1.1. Sposób zorganizowania obozu (1,1–2,34)  /513

2.1.1.2. Lewici (3,1–4,49)  /516

2.1.1.3. Zasady zapobiegania zanieczyszczeniu obozu (5,1–6,27)  /518

2.1.2. Świętość i Przybytek (7,1–10,10)  /520

2.1.2.1. Konsekracja Przybytku i lewitów (7,1–8,26)  /520

2.1.2.2. Pascha i przygotowania do marszu przez pustynię (9,1–10,10)  /521

2.2. Pierwsze pokolenie i nieudane zakończenie wędrówki po pustyni (Lb 10,11–21,35)  /522

2.2.1. Wymarsz z Synaju (10,11–36)  /524

2.2.2. Bunt i śmierć (11,1–21,35)  /525

2.2.2.1. Przywódcy  /527

2.2.2.1.1. Spór o przywództwo profetyczne (11–12)  /528

2.2.2.1.2. Przywództwo kapłańskie (16–17)  /530

2.2.2.1.3. Kara dla Mojżesza i Aarona (20)  /530

2.2.2.2. Utrata prawa do Ziemi Obiecanej (13–14)  /531

2.2.2.3. Prawo z pustyni (15; 18–19)  /533

2.2.2.4. Zwątpienie i nadzieja (20–21)  /536

2.3. Drugie pokolenie i przygotowania do wejścia do Ziemi Obiecanej (Lb 22,1–36,13)  /537

2.3.1. Zagrożenia na równinach Moabu (22–25)  /540

2.3.2. Przygotowania wejścia do Ziemi Obiecanej (26–36)  /542

3. Tematy teologiczne  /547

3.1. Obecność Boga  /547

3.2. Mojżesz  /548

3.3. Umieć wędrować z Jhwh  /548

3.4. Ziemia  /550

3.5. Obowiązki kapłanów i lewitów  /551

3.6. Rytualna czystość i świętość  /552

4. Podejście diachroniczne  /554

Rozdział VII. Księga Powtórzonego Prawa  /567

1. Struktura  /567

2. Koncepcja literacko-teologiczna  /576

2.1. Nauka płynąca z historii i objawienie słowa Bożego (Pwt 1,1–4,43)  /576

2.1.1. Objawienie na Horebie (1,6–18)  /577

2.1.2. Strach i „święta wojna” (1,19–3,29)  /579

2.1.3. Spojrzenie na Ziemię Obiecaną (4,1–43)  /579

2.2. Słowo Boże jako Prawo (Pwt 4,44–28,68)  /580

2.2.1. Dekalog i autorytet Mojżesza (5,1–33)  /581

2.2.2. Miłość do Boga (6,1–11,32)  /584

2.2.3. Kodeks Deuteronomistyczny (12,1–26,19)  /586

2.2.3.1. Instrukcje kultowo-religijne (12,2–16,17) /589

2.2.3.1.1. Centralizacja kultu – tylko jedno sanktuarium  /589

2.2.3.1.2. Miejsce dla imienia Bożego  /590

2.2.3.1.3. Przelewanie krwi  /591

2.2.3.2.Instrukcje dotyczące urzędów cywilnych i religijnych (16,18– 18,22)  /592

2.2.3.2.1. Urzędy cywilne  /592

2.2.3.2.2. Przywódcy religijni  /593

2.2.3.3. Instrukcje jurydyczne i militarne (19,1–21,9)  /593

2.2.3.3.1. Wartość ludzkiego życia  /594

2.2.3.3.2. Wojna i wina za krew /595

2.2.3.4. Życie społeczne i domowe (21,10–25,19)  /596

2.2.3.4.1. Prawa dotyczące rodziny i pożycia intymnego /596

2.2.3.4.2. Prawa dotyczące wspólnoty i zasad społecznych  /597

2.2.3.4.3. Przepisy dotyczące kultu i prawa naturalne  /598

2.2.3.5. Rytuał  /598

2.2.4. Błogosławieństwa i przekleństwa (27,1–28,68)  /600

2.3. Od Mojżesza do czasów po Mojżeszu (Pwt 28,69–31,29)  /601

2.4. Pieśń pożegnalna i końcowe błogosławieństwo (Pwt 31,30–34,12)  /603

3. Tematy teologiczne  /604

3.1. Bóg  /605

3.2. Przymierze  /610

3.3. Izrael a inne narody  /612

3.4. Społeczeństwo i ziemia (obiecana)  /614

4. Podejście diachroniczne  /616

4.1. Zarys historii badań  /618

4.2. Kim był Deuteronomista?  /624

4.3. W poszukiwaniu źródeł  /626

4.4. Tradycja przymierza Horeb-Moab   /633

4.5. Wyniki współczesnych badań /635

Bibliografia /639

Teksty źródłowe  /639

Słowniki  /640

Komentarze  /642

Księga Rodzaju  /642

Księga Wyjścia  /643

Księga Kapłańska  /644

Księga Liczb  /645

Księga Powtórzonego Prawa  /646

Inne  /647

Opracowania  /648

Skróty bibliograficzne /713

Summary  /719