Teokracja papieska 1073 - 1378. Myśl polityczna papieży, papalistów i ich przeciwników

Autor: Adam Wielomski

Rok wydania: 2023

Liczba stron: 665

Okładka: miękka

Format: 14,5 cm x 20,5 cm

Wydanie II

 

Pontyfikat Grzegorza VII, którego rozpoczęcie wyznacza zarazem początek okresu omawianego przez prof. Adama Wielomskiego, inicjuje czas największych osiągnięć myśli ludzkiej w dziedzinie rozumienia, definiowania i budowy porządku teokracji chrześcijańskiej. Koniec tego okresu to Schizma Zachodnia roku 1378, która była w części politycznym skutkiem kryzysu myśli scholastycznej wywołanego przez pojawienie się naturalistycznych i antyreligijnych interpretacji Arystotelesa w XIV stuleciu (Marsyliusz z Padwy, Wilhelm z Ockham). Od tego momentu myśl związana z papiestwem zaczyna odchodzić od głównego nurtu, który - wyzwolony z więzów wiary poprzez swoiste wykluczenie ze wspólnoty — - popłynie własnym, coraz bardziej wartkim, i jednocześnie świeckim, korytem, aż do otwartego oświeceniowego, nowożytnego buntu rewolucyjnego. Zapowiedź zwycięstwa laickiej cywilizacji pojawia się już w pierwszej połowie XIV wieku, gdy obserwujemy spory Rzymu z Filipem IV Pięknym i cesarzem Ludwikiem IV Bawarskim.

Podstawowym zagadnieniem, które podjęto w tym okresie, było — rzecz jasna - zagadnienie chrześcijańskiej władzy, jej pochodzenia, charakteru i celu. Bezpośrednim powodem wzmożonego zainteresowania tym zagadnieniem była potrzeba naprawy obyczajów. Przystępując do porządkowania podwórka kościelnego, piętnując szerzące się wówczas patologie życia chrześcijan i kleru chrześcijańskiego Grzegorz VII jako kolejny, ale jednak najwybitniejszy przedstawiciel rodzącej się reformy, zdawał sobie sprawę, że nie zdoła uleczyć Kościoła, wyeliminować symonii (sprzedaż urzędów kościelnych) i nikolaizmu (małżeństw duchownych) bez uporządkowania relacji z władzą świecką. Ówczesne monarchie dysponowały całym arsenałem korupcyjnych mechanizmów uniemożliwiających jakąkolwiek poprawę stanu Kościoła, wykorzystując jego instytucje ku wzmocnieniu, osłabionych przez feudalizm, instytucji politycznych. Grzegorz VII sam wszakże był świadkiem upokorzenia hierarchii, pozostając bliskim współpracownikiem, sekretarzem, zapewne też uczniem, Grzegorza VI, zmuszonego przez cesarza Henryka III do opuszczenia Rzymu. Poprawa obyczajów jest więc możliwa w Kościele jedynie wtedy, gdy przynajmniej uda się zapobiec podporządkowaniu go władzy świeckiej. Ta władza bowiem ma swoje cele, które często są niezgodne zarówno z celami Kościoła, jak i jego nauczaniem. Innymi słowy, aby duch mógł rozpocząć konieczną terapię oczyszczającą, należało poskromić ciało.

Reforma Grzegorza VII, jego zwycięstwo nad cesarzem Henrykiem IV, rozpoczyna dwustuletni okres zdecydowanej dominacji papiestwa w sporze z cesarstwem o inwestyturę. Mimo chwilowych zwycięstw cesarstwa następuje stały rozwój koncepcji Kościoła-imperium, co znajduje swoje potwierdzenie w wielkim pontyfikacie Innocentego III, który upatrywał praw do pontyfikalnej ingerencji we władzę cesarską ze względu na grzeszność władcy, i Innocentego IV, który chciałby uczynić z cesarza w zasadzie swojego urzędnika, a ostatecznie zdruzgotał bezpowrotnie samą instytucję cesarstwa.

(opis wydawcy)

Spis treści:

Przedmowa do drugiego wydania  /7

Od Autora /11

Rozdział I. Król-kapłan i cesarz-katechon  /15

I. Cesarz jako katechon  /17

1. Teologia polityczna króla-kapłana  /17

2. Cezaropapistyczne imperium Karola Wielkiego  /39

3. Doktryny cesarskie X i XI wieku  /45

Odnowienie cesarstwa pośród Niemców /45

Refleksy antycznej i bizantyjskiej cesarskiej teologii politycznej  /48

Katechon św. Pawła i proroctwa apokaliptyczne /54

Katechoniczny charakter odnowionego cesarstwa  /60

II. Imperialna teologia polityczna w dobie sporu z papiestwem o inwestyturę  /66

1. Od Ottona III do Henryka IV  /66

2. Cesarskie "Libelli de lite"  /69

Rozdział II. Augustynizm polityczny i reforma gregoriańska /77

I. Augustynizm polityczny  /78

1. Wyjaśnienie terminu  /78

2. Św. Augustyn a "augustynizm polityczny"  /82

3. Historia "augustynizmu politycznego" do pontyfikatu Grzegorza VII  /87

II. Teologia polityczna Grzegorza VII  /101

1. O stanie i niedolach Kościoła X i XI stulecia  /101

2. Przełom eklezjalny XI wieku /106

3. Hildebrand i pre-gregorianie /108

4. Cele początkowe reformy gregoriańskiej  /118

5. Papieska Wunderwaffe: ekskomunika /122

6. Program eklezjalno-polityczny: Dictatus papae  /128

Prymat papieski  /130

Pontyfikalna nieomylność  /132

Wykładnia idei Dictatus papae w innych pismach pontyfikalnych /133

7. Dwie depozycje i 2 list do Hermanna z Metzu  /138

8. Główne rysy teologii politycznej  /147

III. Reforma czy rewolucja gregoriańska? /148

1. Interpretacja "rewolucyjna"  /148

2. Interpretacja tradycjonalistyczna /152

3. Odpowiedzi na kwestie sporne /160

Czy władza doczesna pochodzi od diabła? /161

Rzekome wyklęcie instytucji cesarstwa /164

Kwestia rzekomej równości ludzi /165

4. Wniosek końcowy odnoście "reformy" i "rewolucji" gregoriańskiej /169

Rozdział III. Kościół-imperium w XII-XIII wieku  /171

I. Kościół po Canossie /171

1. Konkordat Wormacki /171

2. Polityczne znaczenie wypraw krzyżowych /174

3. Pontyfikat Aleksandra III /175

II. Eklezjologia polityczna Innocentego III /181

1. Sen o panowaniu nad światem /181

2. Antropologia polityczna /182

3. Nowatorska konstrukcja eklezjalno-polityczna Innocentego III  /186

4. Uprawnienia pontyfikalne w Kościele  /189

Prymat jurysdykcyjny  /190

Nieomylność papieska /193

5. Roszczenia papieskie względem sfery doczesnej /193

Problem źródła roszczenia pontyfikalnego  /195

Kwestia sporna: dualizm Innocentego III  /199

6. Papiestwo wobec sfery doczesnej i politycznej  /212

Władza pochodzi z uzurpacji i legitymizację otrzymuje od Kościoła  /212

Prawa pontyfikalne wobec elekcji cesarskiej  /213

Weto papieskie wobec kandydata na cesarza  /216

Elekcyjność i kontraktualny charakter władzy cesarskiej  /217

Prawo stanowienia królestw  /219

Polityczny charakter ekskomuniki  /219

Prawo obkładania interdyktem  /220

Władza pośrednia i bezpośrednia  /221

Szczególna domena pontyfikalna: Italia  /223

Papież a stosunki międzynarodowe  /225

7. Rzeczywisty cel doczesnych roszczeń Innocentego III  /225

III. Innocenty IV  /227

1. Śmiertelny bój z Fryderykiem II  /227

2. Pontyfikat wielkiego kanonisty  /232

3. Innocenty III a Innocenty IV /238

Rozdział IV. Pontyfikalna monarchia teologów i kanonistów /243

I. Fideizm polityczny /244

1. Nurt sasko-kontraktualistyczny /245

2. Ortodoksyjni gregorianie /248

Symboliści niemieccy /248

Deusdedit i pierwsza koncepcja dualistyczna  /252

Teologia polityczna "dwóch mieczy"  /255

II. Kanoniści  /266

1. Idea racjonalizacji systemu teokratycznego  /268

2. Pierwsi kanoniści /268

3. Dekret Gracjana i jego następcy /271

4. Wielcy kanoniści XII i XIII wieku  /276

Dekretyści i dekretaliści  /278

Kanoniści-dualiści  /285

Hierokraci  /289

5. Kanoniści a prawo rzymskie  /293

III. Wielcy teokratyczni Doktorzy Kościoła XIII wieku  /293

1. Arystotelizm a idee teokratyczne XIII stulecia  /293

2. Odrzucenie Arystotelesa: św. Bonawentura  /299

Fideista wobec filozofii  /300

Teologia polityczna  /304

3. Chrystianizacja arystotelizmu: św. Tomasz z Akwinu  /309

Natura i łaska w filozofii oraz teologii politycznej  /310

Przekształcenie teologii polityczne a filozofię polityczną  /316

Państwo a Kościół: spory o interpretację  /318

Państwo a Kościół, czyli jak św. Tomasz z Akwinu widział sam siebie?  /323

Poglądy teokratyczne przypisywane Akwinacie  /327

O naturze władzy papieskiej w Kościele  /330

Istota tomizmu  /334

IV. Warunek sine qua non istnienia teokracji pontyfikalnej  /335

Rozdział V. Kryzys imperium pontyfikalnego: spór Filipa IV Pięknego z Bonifacym VIII  /347

1. Kościół, cesarstwo a państwo narodowe w średniowieczu  /347

2. Problem uniwersalizmu i państwa narodowego  /351

3. Problem mediewalnych narodów  /358

4. Narodziny państwa francuskiego  /359

II. Bój Filipa IV Pięknego z Bonifacym VIII  /363

1. Faktografia sporu  /363

2. Pokłosie sporu: powstanie narracji nacjonalistycznej  /369

III. Filozofia polityczna obozu Filipa IV Pięknego  /372

1. Idee dworskie  /373

2. Publicyści regalistyczni  /379

Broszury legistyczne  /380

Argumenty z dziedziny prawa rzymskiego  /381

Problem "dualizmu"  /383

Refutacja argumentów papalistycznych z Litery  /385

Kościół jako "lud Boży"  /386

3. Arystotelizm w służbie króla: Jan z Paryża  /387

Kilka uwag interpretacyjnych  /387

Przeciwko teokracji  /389

Odmienny charakter państwa i Kościoła  /391

Geneza i teoria własności  /395

Zamach na autonomię Kościoła /397

IV. Bonifacy VIII i teokraci  /404

1. Myśl eklezjalno-polityczna Bonifacego VIII /404

Koncepcje eklezjalne  /404

Koncepcje polityczne  /406

Spór o ortodoksyjność Unam Sanctam  /416

2. Teokraci  /421

Moc pontyfikalna i teoria doskonałości  /423

Gradacja bytów /429

Dwugłos o "dwóch mieczach"  /433

Decyzjonizm pontyfikacyjny /444

Teoria własności /446

Fideizm teokratyczny /450

V. Skutki sporu o Unam Sanctam /453

Rozdział VI. Spór papiestwa z Ludwikiem IV Bawarskim  /455

I. Narodziny agresywnego laicyzmu /455

1. Zlaicyzowane cesarstwo Fryderyka I Barbarossy  /456

Nowy katechon i "Igraszka o Antychryście"  /457

Prawo rzymskie, czyli racjonalizacja poprzez prawo  /461

2. Idea cesarska Fryderyka II /465

3. Rewolucja awerroizmu łacińskiego  /470

Ibn Roszda Awerroes a awerrozim /471

Państwo i Kościół w myśli awerrositów łacińskich /476

II. Łabędzi śpiew Sacrum Imperium: Ludwik IV Bawarski /483

III. Awerroizm polityczny  /487

1. Dante Alighieri i Marsyliusz z Padwy  /487

Włoskie imperium?  /487

Imperium awerroistyczne?  /488

Awerroistyczne cesarstwo  /493

2. Awerroizm fideistyczny: Wilhelm z Ockham  /505

Duns Szkot /505

Teologiczne źródło ockhamizmu  /509

Fideistyczny antyklerykalizm Wilhelma z Ockham /515

Filozofia a myśl polityczna /520

Anarchistyczny nominalizm /522

Rewolucyjny fideizm /528

Apologia cesarstwa /532

3. Przypadkowa jedność nurtów postawerroistycznych w XIV wieku /537

IV. Wirtualna reakcja papalistyczna /539

1. Wykazy błędów stronnictwa imperialnego /543

2. Doktryna teokratyczna w epoce awiniońskiej /547

Dwaj zapomniani kanoniści /548

Pierwsza aktywność intelektualna: wokół Unam Sanctam /551

Pryzmat papieski /554

Nieomylność papieska  /560

Teokracja ekstermistyczna: Augustyn z Ankony  /567

Kontrowersje odnośnie dualizmu Alvaro Pelayo  /572

Dualizm Alvara Pelayo  /576

3. Augustynizm i tomizm w myśli teokratycznej XIV wieku  /584

Zakończenie /585

Bibliografia  /593

Skorowidz osób  /629