Tęczyńscy. Studium z dziejów polskiej elity możnowładczej w średniowieczu

Autor: Janusz Kurtyka

Rok wydania: 2017

Liczba stron: 696 + ss. 8 (wkładki ilustracyjne)

Okładka: twarda z obwolutą

Format: 17,0 cm x 24,0 cm

Uwaga - obwoluta przetarta, zarysowana, drobne przybrudzenia

Po dwudziestu latach od pierwszej edycji prezentujemy nowe, reprintowe wydanie monografii Janusza Kurtyki pt. Tęczyńscy. Studium z dziejów polskiej elity możnowładczej w średniowieczu. Opublikowanie w 1997 r. dzieła, którego podstawę stanowiła rozprawa doktorska, było wydarzeniem przełomowym nie tylko dla mediewistów zajmujących się dziejami elit możnowładczych dawnej Rzeczypospolitej, ale także dla specjalistów innych dziedzin humanistyki. Publikacja Janusza Kurtyki na długie lata stała się wzorcem rzetelnej monografii genealogicznej.

Obszerna, licząca niemal 700 stron rozprawa to owoc ośmiu lat rozległych i żmudnych kwerend źródłowych badacza. Monografia obejmuje dzieje rodziny Tęczyńskich od jej wyodrębnienia się na przełomie XIII i XIV w. z rodu Toporów do lat 1470–1475. Książkę otwierają dwa rozdziały wstępne. W pierwszym autor przedstawił rozsiedlenie Toporów w Małopolsce i innych dzielnicach, drugi zawiera rekonstrukcję najstarszego kompleksu majątkowego Tęczyńskich przed 1402 r. Najbardziej rozbudowaną część pracy i oś narracji stanowi chronologiczna prezentacja kolejnych przedstawicieli rodziny we wszystkich przejawach ich działalności. Publikację dopełniają kredowe wkładki ilustracyjne, a także liczne mapy i tablice genealogiczne.

Przygotowane z inicjatywy Fundacji im. Janusza Kurtyki wydanie będące reprintem monografii rodu Tęczyńskich ma nową szatę graficzną, ale przede wszystkim zostało uzupełnione obszernym merytorycznym wstępem dr. Waldemara Bukowskiego.

Spis treści:

Czytając "Tęczyńskich" - dwadzieścia lat później /XIII

Podziękowania /XXVII

Przedsłowie /11

Wstęp /13

1. Tradycja rodzinna i rodowa. Herb Topór /33
2. Rozsiedlenie Toporów w XIII-XV w. (zarys: przedstawiciele rodu w XI-XII w.; początki linii małopolskiej na Morawicy; linii "Krzywosądowiców"; linii "Sieciechowiców") /44
2.1. Dziedzice Morawicy w XIII w. /53
2.2. Gniazdo rodowe Toporów: Morawica /56
2.3a. Zarys rozsiedlenia Toporów: Małopolska /66

- Osadnictwo rodowe na zachód od Krakowa (trzy skupiska osadnicze; dobra: potomków kasztelana krakowskiego Żegoty; linii "Krzywosądowiców"; Płazów; dziedziców Rudna; potomków Żegoty z Gumienic; dobra na pograniczu śląskim) /66
- Dobra Toporów na pozostałych obszarach Małopolski (posiadłości koło Sandomierza, dobra Ossolniśkich, Zaklików, Tułkowskich, Kołczków, Pisarskich, Paczółtowskich, Pileckich, Jakubowskich, Rupowiców - potomków kasztelana Żegoty; dobra linii "Krzywosądowiców" - Naszanowie i Hynkowie Baliccy; linia "Sieciechowiców" na Giecznie i Sieciechowicach - Nekandowie, Morscy, Płazowie, Marcinowscy, Rogozińscy; inni) /75

2.3b. Zarys rozsiedlenia Toporów: ziemie łęczycka, sieradzka i wieluńska /87
2.3c. Zarys rozsiedlenia Toporów: Kujawy i Mazowsze /90
3. "Dzielnica" Tęczyńskich w obrębie "clenodium" rodowego Toporów /93

Rozdział II. NAJSTARSZY KOMPLEKS MAJĄTKÓW TĘCZYŃSKICH (KONIEC XIII W. - OK. 1483 R.) /99

A (posiadłości Tęczyńskich w 1. 1405-1438) /99
B (retrogresywna analiza ekspansji majątkowej Tęczyńskich od przełomu XIII i XIV do przełomu XIV i XV w.) /106

1a-c. Dobra wniesione przez Annę z Goraja /106
1d. Dobra oprawy wdowiej Katarzyny z Krzelowa /107
1e. Dom na zamku krakowskim /109
1f. Klucz kozubowski w ziemi wiślickiej /109
1g. Dobra w ziemi proszowskiej /112
1h. Klucze Tęczyński, morawicki i nowogórski /114
2. Najstarsze posiadłości w Krakowie /129

Rozdział III. W służbie Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego /133

1. Kariera Nawoja Sułkowica z Morawicy (I. 38 = II.1) /133

A (pozycja Nawoja w okresie wojen l. 1304-1312, rola polityczna Nawoja przywódczej obozu "kombatantów": sojusze polityczne i geneza stronnictwa andegaweńskiego, zaplecze społeczne i gospodarcze) (145)

2. Wobec sukcesji andegaweńskiej. Kariery Nawojowców w l. 1334-1370 /151

A (sylwetki Nawojowców i ich działy majątkowe) (151); B (charakterystyka stronnictw andegaweńskiego i luksemburskiego) (152); C (kariera Andrzeja Nawojowica z Tęczyna i jej załamanie w l. 1346-1347) (159); D (przesilenie polityczne l. 1346-1347 i zablokowanie przez króla kariery Andrzeja w okresie przewagi stronnictwa luksemburskiego w l. 1347-1362/1363) (164); E (quasi primus: pozycja wojewody krakowskiego Andrzeja z Tęczyna jako współprzywódcy obozu andegaweńskiego w okresie przygotowań do realizacji umów sukcesyjnych w l. 1363-1370) (171); F (zaplecze społeczne i powiązania polityczne Andrzeja) (175)

Rozdział IV. Tęczyńscy w okresie największych wpływów politycznych (ok. 1370-1405) /181

1. W służbie Andegawenów /181

A (przejściowa utrata przez Tęczyńskich pozycji w elicie władzy jako rezultat kompromitacji rodziny przez Nawoja Andrzejowica podczas wyprawy mołdawskiej w l. 1368-1369) (181); B (kościelna kariera Nawoja Andrzejowica (II. 5) w l. 1373-1394, po 1382 r. odzwierciedlająca układ w grupie "planów krakowskich") (186); C (sylwetka Nawoja Andrzejowica jako duchownego, administratora kościelnego i jego działalność fundacyjna) (188); D (początki kariery Jana Andrzejowica (II.6) na tle rywalizacji stronnictw w l. 1377-1382, jego pozycja na dworze w cieniu Kurozwęckich) (190)

2. Współpraca unii polsko-litewskiej /197

A (przynależność kasztelana wojnickiego Jana z Tęczyna (II.6) do czteroosobowej grupy przywódczej obozu "panów krakowskich", jego udział w rozgrywce o dysponowanie polską koroną w l. 1382-1385, zakończonej koronacją Jadwigi, elekcją Jagiełły i unią z Litwą) (197); B (pierwszy okres supremacji "panów krakowskich" nad królem w l. 1385-1399) (212)

3. Namiestnik Królestwa /217

A (wzrost wpływów Jana z Tęczyna w l. 1398-1399: nominacja na kasztelanię i starostwo krakowskie oraz objęcie funkcji wicekróla - namiestnika Królestwa w obliczu śmiertelnej choroby królowej Jadwigi, dziedziczki Królestwa, i ustania legitymizacji władzy Jagiełły) (217); B (kompetencje i zasięg terytorialny władzy Tęczyńskiego jako wicekróla w l. 1399-1402) (218); C (polityczne tło pojawienia się instytucji wicekróla i rola Jana z Tęczyna w przetargu o zachowanie unii) (229); D (wybitny udział Tęczyńskich, Jana i Nawoja, w dziele firmowanego przez królową Jadwigę odnowienia uniwersytetu w Krakowie) (234); F (działalność i pozycja polityczna kasztelana i starosty krakowskiego Jana z Tęczyna w l. 1403-1405) (244)

4. Pozycja społeczna Tęczyńskich w 4 ćwierci XIV w. /250

A (prestiż społeczny Tęczyńskich i ich powiązania w elicie władzy) (250); B (przywództwo w rodzie Toporów i kręgi klientarne Jana z Tęczyna) (257); C (związki Tęczyńskich z Kościołem i Stolicą Apostolską) (262); D (powiązania z mieszczaństwem krakowskim) (265); E (główne kierunki działalności gospodarczej Jana z Tęczyna) (265)

Rozdział V. Od krucjaty do opozycji. Społeczna i polityczna pozycja Tęczyńskich w 1-3 ćwierci XV w. /271

1. Kryzys znaczenia rodziny w 1 tercji XV w. /271

A (podział schedy po kasztelanie krakowskim Janie (II.6) i kariera kasztelana wojnickiego Andrzeja Janowicza) (271); B (spory majątkowe i kryzys rodziny jako skutek przywództwa Nawoja Janowica w l. 1411-1421) (279)

2. Polityk: kasztelan krakowski Jan Andrzejowic z Tęczyna (II.16 = III.1), protoplasta głównej linii Tęczyńskich /293

2.1. Współprzywódca oligarchów w okresie ich dominacji (1432/1433-1446/1447) /293

A (początki kariery braci Jana i Andrzeja Andrzejowiców i ich pozycja w l. 1430-1434) (293); B (pozycja polityczna Jana z Tęczyna jako opiekadlnika krakowskiego w okresie rządów opiekuńczych) (307); D (działalność Jana z Tęczyna w okresie rywalizacji z Habsburgami o koronę węgierską i podczas krucjaty antytureckiej w l. 1439-1440) (315); E (udział Tęczyńskiego w przetargach o następstwo tronu w Polsce w l. 1444-1447) (330); F (udział Jana z Tęczyna w mechanizmie sprawowania władzy w okresie rządów namiestniczych w l. 1440-1449) (335)

2.2. Opozycjonista (1447-1470) /339

A (sytuacja wewnątrzpolityczna i konflikty pomiędzy opozycją a królem w l. 1447-1453) (339); B (okres zbliżenia Tęczyńskich z dworem i współpraca w realizacji polityki pruskiej w l. 1453-1459) (351); C (kryzys l. 1459-1461 i klęska opozycji) (367); D (okres spadku rzeczywistych wpływów Jana z Tęczyna w l. 1464-1470) (382)

2.3. Pozycja wojewody i kasztelana Jana z Tęczyna (II. 16) w elicie władzy w l. 1447-1470 i jego zaplecze społeczne /388

A (miejsce Tęczyńskiego w systemie władzy w Małopolsce i na arenie ogólnopolskiej) (388); B (rozliczenia Jana i Andrzeja Tęczyńskich ze skarbem i żupnikiem Mikołajem Serafinem) (392); C (kontakty Jana z Tęczyna w kręgu elity władzy) (397); D (powiązania z mieszczaństwem) (406); E (świeckie kariery synów inspirowane przez Jana z Tęczyna) (408); F (związki z Kościołem, duchowne i uniwersyteckie kariery synów inspirowane przez Jana z Tęczyna) (409); G (charakterystyka wzajemnych kontaktów braci Jana i Andrzeja Tęczyńskich) (412); H (fundacje i wykonywanie prawa patronatu przez Tęczyńskich w 2-3 ćwierci XV w.) (413); I (miejsce rodowców w grupie klientarnej Jana Tęczyńskiego) (415); J (skład klienteli Jana z Tęczyna) (418); K (dwór Tęczyńskiego jako ośrodek kultury) (422)

Rozdział VI. Ekspansja gospodarcza Tęczyńskich w l. ok. 1438-1470 /425

1. Dobra odziedziczone /425
1a. Scalenie i rozwój latyfundium Tęczyńskiego w l. 1438-1470 /426
1b. Dobra w powiecie proszowskim /434
1c. Dobra w ziemi wiślickiej /437
2. Dobra pozyskane /438
2a. Dobra przejęte od marszałkowej Anny z Zakrzewca Lanckorońskiej /439
2b. Posiadłości na Lubieszczyźnie /441
2c. Posiadłości w ziemiach chełmskiej i bełskiej /445
2d. Posiadłości ziemi lwowskiej /450
2e. Posiadłości dzierżone z racji pełnionych urzędów /451
3. Posiadłości w aglomeracji krakowskiej /452
4. Potencjał gospodarczy Tęczyńskich w l. 1438-1470 /453
5. Podział schedy po kasztelanie krakowskim Janie z Tęczyna /458

Rozdział VII. Początki Rabsztyńskich /465
1. Wojownik: Andrzej Andrzejowic z Tęczyna, protoplasta Rabsztyńskich /465
1.1. Działalność polityczna /465

A (początki działalności publicznej i akces do obozu "juniorów", l. 1430-1439 (465); B (1440-1443: udział w kampaniach na Węgrzech i małżeństwo z Jadwigą Ksiąską, zapewniające miejsce w elicie politycznej) (468); C (cena statusu możnowładczego: przetargi z wierzycielami i rozgrywki majątkowe w l. 1444-1449) (473); D (aktywność wojskowa i publiczna, 1447-1459) (476); E (w obozie oligarchów, 1457-1461) (485)

1.2. Pozycja społeczna Andrzeja z Tęczyna i Rabsztyna (II.18 = IV.1) /487

A (kontakty i powiązania w elicie władzy) (487); B (związki z mieszczaństwem i rzekome interesy handlowe) (490); C (zaplecze rodowe i klientela) (490); D (sylwetka duchowa, działalność fundacyjna, mecenat) (498)

2. Posiadłości Rabsztyńskich /502

A. Dobra odziedziczone przez Andrzeja z Tęczyna /503

2.1. Klucz wrocimowicki w powiecie proszowskim /503
2.2. Klucz w powiecie wiślickim /504
2.3. Posiadłości w Krakowie i ich zaplecze gospodarcze /505
2.4. Klucz brzeziński w powiecie pilzneńskim /506
2.5. Klucz kraśnicki na Lubielszczyźnie /507

B. Dobra wniesione przez Jadwigę z Książa Melsztyńską /511

2.6. Klucze żabieński i kobylnicki w powiecie wiślickim /513
2.7. Klucz ksiąski /514
2.8. Tenuta rabsztyńska /517
2.9. Dobra Kopki i Bieliny w powiecie sandomierskim /520
3. Potencjał gospodarczy Rabsztyńskich ok. 1461 r. /522

Podsumowanie /525

Aneks 1. Objaśnienia i komentarze do tablic genealogicznych /535
Tabl. I. Przodkowie Tęczyńskich. Wspólnota rodowa Toporów w XII-XIII w. /535
Tabl. II. Potomkowie Nawoja z Morawicy (do początków XV w.) /535
Tabl. III. Tęczyńscy (linia na zamku Tęczyn) /556
Tabl. IV. Rabsztyńscy /571

Aneks 2. Tenuta koszycka w powiecie proszowickim w dyspozycji Tęczyńskich /581

Wykaz skrótów /583
1. Skróty dokumentacyjne: źródła, literatura, instytucje /583
2. Skróty i symbole rzeczowe w Tablicach I-IV i Aneksie 1 oraz w Tabelach w tekście /593

Wykaz przejrzanych źródeł /596
I.  Źródła rękopiśmienne i zbiory źródeł /596
II. Źródła drukowane, katalogi dokumentów, sumariusze /597

Bibliografia (wybór) /601

Summary. The lords of Tęczyn: A historical study of the Polish elites of magnates in the middle ages /609

Indeks /615
Spis tabel /671
Spis ilustracji /673
Spis tablic genealogicznych /675
Spis map /675