Świat Bizancjum Tomy 1 - 3 kpl.

Autor: William Adams  

Rok wydania: 2007, 2011, 2013

Liczba stron: tom I - 594, tom II - 667, tom III - 576

Okładka: twarda

Format: 16,0 cm x 23,0 cm

Uwaga! Tom I ma nieznacznie uszkodzoną i przybrudzoną okładkę oraz nieznacznie przykurzone kartki (brzegi)

 

Trzytomowe dzieło Świat Bizancjum przedstawia syntezę historii państwa bizantyńskiego, od przekształcenia miasta Byzantion w cesarski Konstantynopol aż do upadku państwa w 1453 roku.

(opis wydawcy)

SPIS TREŚCI TOMU I: CESARSTWO WSCHODNIORZYMSKIE 330 - 641

Wstęp  /5

CZĘŚĆ I. Ciągłość Cesarstwa Rzymskiego na wschodzie

Rozdział I. Wydarzenia - perspektywa chronologiczna (C. Morrisson)  .11

Konstantyn, założyciel Cesarstwa chrześcijańskiego  /11

Konstancjusz II, Julian, wojna perska i powrót do jedności Cesarstwa (337-363)  /15

Dynastia walentyniańska i teodozjańska (363-395)  /20

Od jedności do podziału Cesarstwa Rzymskiego (395-410). Goci i Wandalowie na Zachodzie oraz zdobycie Rzymu (410)  /26

Cesarstwo Wschodnie pod rządami Teodozjusza II (408-450): prawowierność i ocalenie Cesarstwa  /29

Następcy Teodozjusza II. Goci i Izauryjczycy u władzy w Konstantynopolu (450-491)  /32

Koniec Cesarstwa Zachodniego. Teodoryk i Ostrogoci w Italii  /35

Stabilizacja na początku VI wieku (491-527)  /37

Justynian: pierwsze lata, Kodeks i panowanie Nika (527-532)  /39

Początki ponownego poszerzania Cesarstwa: wojna z Wandalami i pierwsze sukcesy w Italii (533-540)  /40

Zaraza, wojna perska i początek wojen gockich. Pierwsze najazdy sklawińsie i kutrigurskie na Bałkanach  (540-554)  /42

Nowe najazdy na Bałkanach. Pokój z Persją (554-565)  /45

Justyn II i Tyberiusz. Nadejście Longobardów i Słowian (565-582)  /46

Maurycjusz i powrót równowagi sił na granicy wschodniej i bałkańskiej (582-602)  /49

Fokas i początek ostatniej wojny perskiej (602-610) /51

Herakliusz wobec zdobycia przez Persję Syrii i Egiptu (610-623)  /54

Kontrofensywa Herakliusza w Armenii i zwycięstwo nad Persami (626-630). Slawizacja Bałkanów  /56

Pojawienie się islamu i początek podbojów arabskich (631-641)  /59

Rozdział II. Tryumf chrześcijaństwa i określenie prawowierności (B. Flusin)  /63

1. Chrystianizacja Cesarstwa  /63

Walka z pogaństwem  /63

• Przeciwnicy chrześcijaństwa  /64
• Cesarska politka i ustawodawstwo  /65
• Wyniki  /68

Judaizm  /69

Manicheizm, gnostycy, chrześcijańscy dysydenci / 71

2. Zdefiniowanie prawowierności  /73

Kryzys ariański  /73

• Stawka teologiczna: boskość Syna  /74
• Linie sił  /75
• Przebieg kryzysu  /76

Spory chrystologiczne. Efez i Chalcedon (431-451)  /80

Chrystus, człowiek i Bóg /81

Walka wpływów  /82

Nestoriusz, Sobór Efeski (431) i unia z 433 roku  /84

Synod "zbójecki" w Efezie (449)  /85

Sobór Chalcedoński (451)  /86

Kryzys chalcedoński  /87

• Marcjan i Leon I  /87
• Czasy Henotikonu: Zenon i Anastazjusz /88
• Justynian i niepowodzenie zjednoczenia  /90
• Kryzys monoteletyczny  /92

CZĘŚĆ II. Instytucje Cesarstwa

Rozdział III. Cesarz i administracja cesarska (D. Feissel)  /97

1. Wprowadzenie: władza cesarska i zadania państwa  /97

Cesarz i jego funkcje  /100

• Podwaliny władzy cesarskiej  /100
• Cesarz w swojej stolicy  /103
• Cesarz ustawodawca  /105
• Cesarz chrześcijański  /107

Stan senatorski na służbie państwa  /109

Funkcje i organy rządu centralnego  /112

• Prymat systemu podatkowego  /113
• Kompletny organigram  /115

Prefektura pretorian  /116

Ministerstwa pałacowe /118

• Magister Officiorum  /118
• Kwestor Pałacu  /120
• Komesowie do spraw finansowych  /121

Izba cesarska  /122

2. Ramy terytorialne i administracja lokalna  /123

• Ośrodki miejskie i instytucje miejskie  /124
• Prowincje i namiestnicy /127
• Okręgi ponadprowincjalne: diecezje i prefektury  /130

Rozdział IV. Struktury Kościoła cesarskiego (B. Flusin)  /133

1. Biskup, jego Kościół, jego miasto  /133

Kościół lokalny i miasto  /133

Świeccy duchowni  /134

Biskup  /137

Prezbiterzy, diakoni i duchowieństwo niższe  /139

Finanse i dobra Kościoła  /140

Instytucje miłosierdzia  /142

2. Hierarchia biskupia: metropolici i patriarchowie  /142

Prowincje i metropolie  /143

Instancje ponadmetropolitalne  /144

3. Rzym a Konstantynopol  /146

Rzym  /146

• Prymat  /146
• "Patriarchat" Rzymu po rekonkwiście  /148
• Papież i cesarz  /149

Konstantynopol  /151

• Narodziny i rozwój patriarchatu /152
• Obszar  /153
• Struktury centralne  /154
• Wielki Kościół  /156
• Patriarcha "ekumeniczny  /156

Aleksandria, Antiochia, Jerozolima; inne okręgi  /157

• Aleksandria /157
• Antiochia  /159
• Jerozolima  /161
• Cypr, Afryka  /162

Cesarz, sobory i prawo kanoniczne  /163

• Cesarz  /163
• Sobory powszechne (ekumeniczne)  /165
• Prawo kanoniczne  /166

Rozdział V. Armia (C. Zuckerman)  /169

1. Struktury armii: uregulowania prawne a stan rzeczywisty  /170

Ufortyfikowana granica  /170

Armia operacyjna: piechota i konnia  /174

• Legiony i auxilia  /175
• Wzrost znaczenia konnicy  /178

Żołnierze przygraniczni: upadek pewnego modelu społeczno-wojskowego  /182

• Status "żołnierzy przygranicznych"  /183
• Schyłek limes /187

Ku nowemu systemowi obrony terytorialnej  /190

• Flota polowa  /193
• Pomniejszanie się stanu osobowego  /193

Nowa armia polowa  /194

• Federaci  /195

2. Warunki służby  /199

Pobór  /199

• Pobór dziedziczny  /199
• Pobór miejski  /200

Wyposażenie, utrzymanie i żołd /202

Przebieg kariery i przejście w stan spoczynku  /205

3. Kościół wobec służby wojskowej  /208

4. Epilog. Ku epoce średniobizantyńskiej  /210

CZĘŚĆ III. Cywilizacja bizantyńska i jej podwaliny

Rozdział IV. Stolica (C. Morrisson)  /215

Od Bizancjum do Konstantynopola; źródła (330-360)  /215

Rozwój stolicy (360-542)  /220

Regres i upadek (od połowy VI do połowy VII wieku)  /224

Rozdział VII. Zaludnienie, gospodarka i społeczeństwo Wschodu Bizantyńskiego (C. Morrisson)  /225

1. Warunki geograficzne i klimat, zaludnienie i demografia  /225

• Warunki geograficzne i klimat /225

Bogactwa naturalne i kopalnie /226

• Drewno i surowce kopalne  /226

Liczna i zróżnicowana populacja  /228

Rozmieszczenie ludności  /229

• Miasta  /229
• Miasteczka, wioski oraz villae  /229
• Nierównomierna gęstość zaludnienia w czasie i przestrzeni  /230
• Migracje  /231

Demografia  /232

Zaraza w czasach Justyniana i zmniejszenie się liczby ludności  /232

2. Gospodarka i społeczeństwo rolnicze  /234

Produkty rolne  /234

• Uprawy /234
• Hodowla /235
• Rzemiosło wiejskie  /236
• Narzędzia i technologie  /236

Własność i eksploatacja  /237

Organizacja społeczna  /239

3. Gospodarka i społeczeństwo miejskie /240

Społeczeństwo miejskie, różnorodność, nierówności, opieka i przemoc  /241

• Nierówności społeczne  /241
• Opieka: od dobroczynności do miłosierdzia  /242
• Napięcia i niepokoje: przemoc w miastach  /243

Miasta i ich schyłek  /244

Gospodarka miejska i jej organizacja /244

• "Korporacje"  /245

Relacje miasta - wieś  /246

4. Handel i wymiana  /246

Drogi i transport drogowy  /246

Drogi rzeczne i morskie  /247

Wymiana handlowa na podstawie dokumentów i ceramiki  /249

Annona i jej transport  /250

Handel  /251

5. Pieniądz, narzędzie cesarskich finansów i wymiany gospodarczej  /252

6. Podsumowanie  /255

Rozdział VIII. Życie religijne. Chrześcijanie w świecie - monastycym (B. Flusin)  /257

1. Chrześcijanie w świecie  /257

Sakramenty i liturgia  /258

Nowe formy pobożności /261

• Kult świętych /261
• Theotokos /264
• Święte miejsca i pielgrzymki  /265
• Obrazy  /266

Ku chrześcijańskiemu społeczeństwu?  /268

Chrystianizacja przestrzeni  /269

Chrześcijański Konstantynopol  /270

Chrześcijaństwo i społeczeństwo  /272

2. Monastycyzm  /274

Egipt i jego wzory: anachoretyzm i cenobityzm  /275

• Asceta, mnich, anachoreta  /275
• Antoni, ojciec wszystkich mnichów  /276
• Kolonie anachoretów  /277
• Duchowość anachoretyczna  /278
• Pachomiusz i cenobityzm pachomiański  /279
• Ruch monastyczny a Egipt  /280

Syria  /282

• Prąd mesalianistyczny i jego obrzeża  /282
• Ascetyzm syryjski; Symeon Stylita (Szymon Słupnik)  /283
• Wspólnoty monastyczne i cenobia  /284

Palestyna i Jerozolima  /286

• Gaza i Synaj  /286
• Święte Miasto  /287
• Laury i monastery pustynne  /288
• Kryzysy i promieniowanie /290

Azja Mniejsza  /291

Konstantynopol  /292

Instytucjonalizacja: monastyczna tagma (warstwa)  /294

Rozdział IX. Kultura pisana (B. Flusin)  /297

Dominująca kultura: chrześcijański hellenizm  /298

• Paideia hellenistyczna i chrześcijaństwo  /298
• Przekaz ustny i pisany  /299
• Dominacja języka greckiego  /301

Nauczanie i związane z nim instytucje  /303

• Trzy stopnie nauczania /303
• Rola miasta i państwa / 305
• Główne ośrodki kształcenia /307

Literatura w języku greckim  /309

• Znaczenie literatury świeckiej  /310
• Żywotność pism chrześcijańskich  /312

Literatura koptyjska i syryjska  /315

• Literatura koptyjska  /315
• Literatura syryjska  /317
• Ku mrocznym wiekom  /319

Rozdział X. Sztuka cesarska i sztuka chrześcijańska, jedność i zróżnicowanie (J-M. Spieser)  /323

1. Sztuka zwana świecką  /325

Sztuka w miastach  /325

Sztuka cesarska  /327

Sztuka dla wykształconej elity  /329

Chrześcijaństwo w sztuce  /331

Rozwój architektury chrześcijańskiej  /333

Bazylika i plan centralny /333

Kościoły, martyriony i pielgrzymki  /335

Kościół świętej Mądrości Bożej (Hagia Sophia) i rozwój kopuły  /336

Wystrój kościołów  /338

Wizerunki w absydach /338

Obrazy z kopuł i programy narratywne  /340

Mozaiki posadzkowe  /341

Sztuka nieużytkowa  /343

2. Od końca VI do połowy VII wieku  /345

Ikony i eulogie  /345

Nowa chrześcijańska wrażliwość  /348

CZĘŚĆ IV. Prowincje

Rozdział XI. Iliria (B. Bavant) /353

1. Iliria i jej miejsce w strukturach administracyjnych  /353

Iliria w Cesarstwie: wahania urzędików administracji  /354

Administracyjne struktury od końca IV wieku do początku wieku VII  /357

• Prowincje  /357
• Geografia kościelna  /360

2. Stałe dane dotyczące życia regionu aż do czasu najazdów słowiańskich /363

Środowisko naturalne i komunikacja /363

• Podział obszaru przegrodami naturalnymi i przeszkody wynikające z rzeźby tereniu /363
• Połączenia lądowe, rzeczne i morskie  /364

Zajęcia ludności  /366

• Sieć miast  /366
• Zaludnienie /368

Przyjmowanie się chrześcijaństwa /369

3. Od końca IV do początku VI wieku: wątła i chwiejna pomyślność w regionie /372

Wydarzenia: najazdy Gotów i Hunów  /372

Miasta i środowisko miejskie  /374

• Urbanistyka (miejskie otoczenie, umocnienia)  /374
• Obiekty publiczne i powiększanie się liczby kościołów /375
• Miejskie budownictwo mieszkaniowe  /378
• Sprzeczność?  /379

Obszary wiejskie /380

• Budowa wielkich villae  /380
• Stan wiedzy co do budownictwa mieszkalnego zbiorowego  /380
• Czy to już problem demograficzny?  /381

Produkcja i handel /382

• Produkcja rolnicza  /382
• Rzemiosło miejskie  /382
• Kopalnie  /384
• Handel  /385

Polityka i obrona: rola limes i obrona wnętrza kraju  /386

4. Od Justyniana do Herakliusza: epoka wstrząsów  /388

Najazdy, a potem stopniowe osiedlanie się Słowian  /388

• Wielkie etapy najazdów bułgarskich i awaro-słowiańskich  /388
• Konkretne warunki związane z osiedleniem się Słowian  /391

Miejsce Ilirii w polityce cesarskiej  /395

• Zmiany w polityce od Justyniana do Herakliusza?  /395
• Przyczyny tych zmian /399

Konsekwencje osiedlenia się Słowian  /399

• Demografia i struktura zaludnienia /400
• Los miast i stosunki społeczne /401
• Uprawa ziemi i produkcja /402

Rozdział XII. Azja Mniejsza (J-P. Sodini)  /403

1. Półwysep anatolijski: ziemia i ludzie /403

Usytuowanie geograficzne: obszar i jego zróżnicowanie  /403

Różnorodność zaludnienia  /404

2. Administracja /406

Administracja centralna i regionalna  /406

Komunikacyjne szlaki lądowe, administracja i obronność obszaru Azji Mniejszej  /407

Administracja lokalna: miasta i wioski  /409

3. Chrześcijaństwo  /416

Walka z pogaństwem  /416

Walka z judaizmem /418

Sekty i herezje  /419

Rozwój monastycyzmu  /420

Duchowe znaczenie miejsc pielgrzymkowych  /421

4. Produkcja, demografia i życie gospodarcze  /422

Produkcja rolnicza  /422

Produkcja rzemieślnicza  /424

• Kopalnie i rzemiosło w metalu  /424
• Kamieniołomy marmuru  /425
• Ceramika  /425
• Szkło  /426
• Tekstylia  /427
• Skóry i futra /427

5. Import i morskie szlaki handlowe  /427

6. Wnioski /428

Rozdział XIII. Syro-Palestyna (G. Tate)  /429

1. Niezmienne czynniki: jedność i różnorodność warunków naturalnych i demograficznych  /429

Warunki naturalne  /429

Języki i tożsamość  /430

Ramy administracyjne  /433

Pejzaże  /434

• Miasta Syrii /434
• Wioski  /437
• Krajobraz rolniczy  /441

2. Gospodarka i społeczeństwo  /442

Miasta  /443

Sieć miast i ich znacząca różnorodność  /443

Hierarchia stanów w miastach  /446

Rola miast w wymianie handlowej  /447

Wioski  /448

Relacje miasta - wieś  /450

3. Ekspansja i przemiany (od roku 330 do połowy XI wieku)  /451

Ekspansja demograficzna i gospodarcza /451

Ekspansja i podziały chrześcijaństwa  /452

Zmiany w stosunkach społecznych  /454

Wzrost zamieszek wewnętrznych  /455

4. Trudności i upadek Syrii bizantyńskiej (lata 540-550 do 636)  /455

Plagi  /455

Zmiany  /458

5. Podsumowanie  /461

Rozdział XIV. Egipt bizantyński (284-641) (J. Gascou)  /463

Periodyzacja, historia ogólna /463

Środowisko geograficzne /467

Życie na uboczu  /469

Życie wiejskie  /469

Praca i usługi  /471

Stosunki etniczne  /472

Grecy i Koptowie /473

Greka i koptyjski  /474

Latynizacja i romanizacja  /476

Podział na prowincje  /477

Rządy w Egipcie  /478

Miasta  /480

Finanse publiczne  /482

Armia  /484

Społeczeństwo  /486

Edukacja i życie umysłowe /488

Chrześcijaństwo  /490

Monastycyzm  /492

Konkurenci chrześcijaństwa  /495

Aleksandria /497

Egipt a Bizancjum  /499

Wnioski  /503

Chronologia  /507

Słownik  /511

Dodatek metodologiczny i bibliograficzny  /515

Indeks osób  /575

SPIS TREŚCI TOMU II: CESARSTWO BIZANTYŃSKIE 641-1204

Wstęp  /5

CZĘŚĆ I. Kształtowanie się i rozwój Cesarstwa średniowiecznego: wydarzenia

Rozdział I. Bizancjum z fazie obronnej. Stabilizacja granic (od VII wieku do połowy wieku IX) (J-C. Cheynet)

Postępy muzułmanów /9

Niepowodzenie kontrofensywnych działań bizantyńskich  /9

Zniszczyć Cesarstwo  /13

Chwilowe odnowienie Cesarstwa (677-692)  /15

Zagrożenie ostateczną klęską (692-717)  /17

Utrata Afryki  /17

Przygotowanie drugiego oblężenia Konstantynopola  /19

Konsolidacja za czasów dynastii izauryjskiej (717-780)  /20

W poszukiwaniu równowagi  /24

Nowy kryzys władzy cesarskiej  /24

Drugi okres ikonoklazmu  /26

Sukcesy Michała III  /29

Rozdział II. Ekspansja bizantyńska za czasów dynastii macedońskiej (867-1057) (J-C. Cheynet)  /33

Ustanowienie dynastii macedońskiej  /33

Polityka zagraniczna Leona VI  /37

Ponowny konflikt z Bułgarami  /39

Sukcesy w walce przeciw muzułmanom  /40

Przejęcie władzy przez Konstantyna VII  /42

Triumf na Wschodzie /43

Bazyli II, ekspansja na Zachodzie i obrona Wschodu  /47

Następcy Bazylego /51

Rozdział III. Bizancjum pomiędzy Turkami a krzyżowcami (1057-1204) (J-C. Cheynet)  /57

Niepokoje wewnętrzne  /57

Cesarstwo zagrożone z każdej strony  /61

Objęcie władzy przez Aleksego Komnena  /64

Wstrząs wywołany wyprawami krzyżowymi  /68

Panowanie Jana II  /72

Ambicje Manuela Komnena  /74

Szybkie osłabienie państwa za czasów dynastii Angelosów  /78

Czwarta krucjata  /81

CZĘŚĆ II. Instytucje Cesarstwa

Rozdział IV. Cesarz i pałac (J-C. Cheynet)  /87

Cesarz i jego rodzina  /87

Wybór cesarza  /97

Cesarzowe i porfirogenetki /91

Kierowanie Cesarstwem  /93

Cesarska propaganda  /93

Dyplomacja bizantyńska  /95

Cesarski ceremoniał  /97

Wielki Pałac  /97

Tytuły cesarskie  /99

Nadawanie godności i urzędów  /99

"Roga"  /102

Handel godnościami i obowiązkami  /103

Dwór  /103

Eunuchowie /104

Rozdział V. Instytucje Kościoła bizantyńskiego (M-H. Congourdeau i B. Martin-Hisard)  /109

Patriarchat  /110

Zasięg patriarchatu  /110

• Dekret Leona III  /110
• Taxis w latach 901-905  /111
• Przemiany z okresu X-XII wieku  /112
• Patriarchat a Kościoły narodowe  /113

Patriarcha /114

• Tytulatura  /114
• Wybór  /115
• Pochodzenie patriarchów  /116
• Funkcje patriarchów  /117

Patriarcha i cesarz  /117

• Harmonijna współpraca czy rywalizacja?  /118
• Władza cesarza w Kościele  /119

Administracja patriarsza  /120

• Siedziba patriarchatu  /120
• Duchowieństwo patriarchatu  /121
• Archontowie patriarchatu /121

Zarządzanie sprawami Kościoła /124

Główne organy  /124

• Synod stały  /124
• Kancelaria patriarchalna i synodalna  /125
• Trudna równowaga władzy  /125

Normy bizantyńskiego prawosławia  /127

• Ostatnie sobory powszechne /127
• Nomokanon  /128
• Synodikon Ortodoksji /130

Obrządek kościoła Hagia Sophia  /132

Patriarchat Konstantynopola w Kościele powszechnym  /132

Zanikanie patriarchatów wschodnich  /133

Rzym i Konstantynopol  /134

• Motywy rozłamu  /134
• Etapy zrywania więzi między Kościołami  /135

Organizacja duchowieństwa /137

Kariera kościelna  /137

Biskup  /138

Kaznodziejstwo  /140

Mniejszości nieortodoksyjne  /141

Monofizyci  /141

Ruchy sekciarskie  /143

Żydzi  /144

Muzułmanie /146

Rozdział VI. Administracja cesarska (J-C. Cheynet)  /149

1. Skarbowość  /149

Zasady  /149

Główne podatki  /152

• Demosion, czyli podstawowy podatek gruntowy  /152
• Kapnikon, czyli podymne /153
• Synone (lub coemptio)  /153

Podatki uzupełniające  /154

Ciężar podatków  /155

Wyłączenia podatkowe  /156

Ewolucja w XI i XII wieku  /157

Gospodarcze koszty funkcjonowania państwa  /160

2. Tworzenie prawa  /161

Kodeksy /161

• Ekloge  /161
• Bazyliki  /162

Nowele  /163

Kształcenie prawników  /163

3. Administracja centralna  /164

Doradcy cesarza  /164

Rekrutacja i wynagradzanie urzędników  /165

4. Główne służby państwowe /167

Kancelaria  /167

Finanse  /167

Instytucje dobroczynne  /169

Dromos  /170

Sprawiedliwość  /170

Rozwój administracji za panowania Komnenów  /171

5. Administracja prowincjalna  /172

Temy /172

Rozwój temów  /173

Rozdział VII. Armia i Marynarka (J-C. Cheynet) /177

1. Themata i tagmata  /177

Pozorna reforma temów /177

Organizacja i rekrutacja armii temowej /180

Utworzenie marynarki wojennej  /181

Tworzenie nowej armii polowej  /182

Ewolucja marynarki wojennej  /187

Rola cudzoziemców  /188

Stan osobowy  /190

Armia zaawansowana technicznie  /193

2. Finansowanie armii i opłacanie żołnierzy  /195

Sprawa ziem wojskowych  /195

Przemiany w X i XI wieku: fiskalizacja strategi  /197

Rozwój pronoia  /198

Żołnierze jako grupa uprzywilejowana?  /199 

Powody, dla których armia prowadzi walkę  /201

Podsumowanie /202

Rozdział VIII. Klasy kierujące Cesarstwem (J-C. Cheynet)  /205

1. Odnowienie wyższej arystokracji  /206

Kadry wojskowe od VII do IX wieku  /206

Ewolucja pod panowaniem ostatnich Macedończyków  /209

Dochodzenie Komnenów na szczyty  /211

Czy arystokracja stanowiła otwartą grupę?  /213

2. Środki wpływów  /214

Tworzenie się klanów rodzinnych  /214

Miejsce kobiet /216

Fortuny i ich dziedziczenie  /219

Klientela arystokracji  /222

Czy w Bizancjum istniały prywatne armie?  /224

3. Powstania  /225

Dążenie do zawładnięcia tronem  /225

Ruchy separatystyczne  /228

Separatyzm etniczny  /229

Dysydenci greccy  /230

CZĘŚĆ III. Podstawy cywilizacji bizantyńskiej

Rozdział IX. Ludność i demografia (J. Lefort)  /235

1. Ludność  /235

Różnorodność zaludnienia /235

Ruchy migracyjne  /236

Języki używane w Cesarstwie  /240

Cesarstwo jako czynnik jednoczący  /242

2. Polityka cesarzy  /244

3. Zagadnienia demograficzne /247

Rozkład populacji  /247

Ewolucja demograficza  /248

Wielkość populacji  /251

Rozdział X. Gospodarka i społeczeństwo wsi (J. Lefort)  /253

1. Warunki produkcji rolnej  /253

Warunki geograficzne /253

Narzędzia  /254

Społeczna organizacja produkcji /255

• Wieś i posiadłość, drobni właściciele i dzierżawcy /255
• Sposoby użytkowania wielkich posiadłości  /257
• Gospodarka chłopska  /257

Formy spieniężania produkcji rolnej  /258

• Produkty: uprawiane rośliny i hodowane bydło  /258
• Techniki agralne i produkcja  /261
• Wykorzystywanie obszarów leżących odłogiem  /264

2. Czynniki wpływające na rozwój  /265

Wzrost demograficzny i zwiększenie popytu  /265

• Skutki wzrostu liczby ludności od IX wieku  /265
• Wzrostu popytu od X wieku  /267
• Poszerzenie powierzchni upraw i jego uwarunkowania  /267

Rola struktury wiejskiej  /269

• Wioska jako habitat /269
• Gospodarcza funkcja wioski jako struktury społecznej  /270
• Samorząd wiejski  /271
• Gmina i państwo  /272
• Wielkie posiadłości ziemskie na obszarach należących do wiosek  /272

Rola środowiska obszarniczego  /273

• Wzrastający udział wielkich posiadłości ziemskich w gospodarce rolnej  /274
• Wielcy posiadacze  /276
• Zarządzanie wielkimi posiadłościami  /278
• Księgowość wielkich posiadłości  /278
• Zainteresowanie wielkich posiadaczy ziemskich agronomią  /279

3. Formy rozwoju  /279

Podział dochodów z ziemi  /280

• Dochód wieśniaków /280
• Dochód wielkich posiadaczy  /280

Rzemiosło rolne /281

Rozdział XI. Konstantynopol a gospodarka miejska (M. Kaplan)  /283

1. Rozwój miasta  /283

Ludność  /283

2. Organizacja miejskiej przestrzeni i pejzażu  /285

Od połowy VI do końca IX wieku  /285

Ponowny rozwój  /286

Dzielnice portowe  /288

3. Miasto stołeczne /292

Stolica Cesarstwa  /292

• Symboliczna i rzeczywista siedziba władzy politycznej  /292
• Pałac /293
• Lud  /295

Instytucje Konstantynopola  /298

• Eparcha  /298
• Rejon Konstantynopola  /299

Święte miasto  /300

• Kościół Konstantynopola  /300
• Klasztory, fundacje miłosierdzia, bractwa  /301

Stolica relikwi  /303

4. Gospodarka  /304

Profesje  /304

• Księga Eparchy  /30
• Organizacja korporacji zawodowych  /305
• Znaczenie gospodarcze i polityczne  /306

Społeczna struktura produkcji  /307

• Profesje o dużej wartości dodanej  /307
• Rzemiosło i drobny handel: sklepik  /308
• Właściciele i najemnicy  /309
• Państwo i możnowładcy /310

Wielki handel  /311

• Finansowanie handlu  /311
• Kupcy  /313

Dostawy do stolicy  /314

5. Społeczeństwo Konstantynopola  /316

Dominująca rola arystokracji  /316

Pojawienie się "mieszczaństwa  /317

Rzemiosło i jego pracownicy  /319

• Rzemieślnicy: ich status społeczny  /319
• Wolne zawody  /320
• Kobiety  /320
• Niewolnicy  /321

Osoby z marginesu społecznego  /322

Rozdział XII. Pieniądz, finanse i handel (C. Morrisson)  /325

1. Organizacja bicia pieniądza  /325

Źródła zaopatrzenia w kruszce: zasoby pieniężne i kopalnie  /326

Cechy systemu monetarnego  /218

Organizacja bicia pieniądza  /330

Mennice  /330

2. Zapaść, opór i przystosowanie: mroczny okres (koniec VII - połowa IX wieku)  /332

Zapaść i przystosowanie /332

• Ograniczona i częściowa produkcja /332
• Regionalna specyfika i wzrastająca autonomia prowincjalnych warsztatów menniczych  /333
• Regionalizacja i ograniczenie obiegu /334

Przetrwanie sfery wymiany pieniężnej i jej ograniczenia  /336

3. Pierwsze odrodzenie monetarne: od Teofila do Konstantyna VII (od połowy IX do X wieku)  /339

Zwiększona intensywność produkcji i obiegu pieniądza  /339

Kontekst podatkowy i budżetowy  /341

4. Ekspansja i związane z nią problemy (koniec X - początek XII wieku)  /342

"Ekspansja" w XI wieku  /342

Kryzys końca XI wieku  /345

Reforma Aleksego I Komnena i system hyperpyrona  /346

Monetaryzacja w epoce Manuela I a finanse Cesarstwa  /347

Bizant w handlu śródziemnomorskim  /348

Rozdział XIII. Życie religijne (B. Caseau i M-H. Congourdeau)  /351

1. Ramy życia wiernych  /352

Rytm życia  /353

• Chrzest  /353
• Małżeństwo  /354
• Pokuta  /357
• Pochówek i życie pozagrobowe /358

Kościół i społeczeństwo  /361

• Kontrolowanie przemocy  /361
• Zakazane praktyki  /363

Formy pobożności  /364

Życie liturgiczne  /364

Święci i ich kult  /368

Miejsce obrazów  /370

Krytyka obrazów  /373

Tendencja mistyczna: Symeon Nowy Teolog  /374

2. Monastycyzm  /375

Zakładanie monasteru  /375

Nowa geografia monastyczna  /377

Okres pierwszego rozkwitu w Bitynii  /377

Wzrost znaczenia Bałkanów  /378

Bogactwa klasztorów  /379

Poprawa zarządzania  /380

Rozdział XIV. Nauczanie i kultura pisana (B. Flusin)  /383

Mroczne wieki  /384

Odnowa (koniec VIII - IX wiek)  /391

Focjusz, Aretas i ich epoka  /395

Panowanie Konstantyna VII Porfirogenety /400

Apogeum: XI i XII wiek  /403

Rozdział XV. Sztuka (J-M. Spieser)  /415

Zjawiska ogólne  /416

• Lata 650-886  /416
• Lata 886-1025  /417
• Lata 1025-1204  /418

Główne dziedziny twórczości artystycznej  /419

Architektura  /419

Monumentalne malarstwo religijne i ikony  /425

• Ikonoklazm  /425
• Wiek X  /427
• Wieki XI i XII  /430

Z pałacu do miasta i na wieś: sztuka świecka, sztuka nieużytkowa, przedmioty codziennego użytku  /433

• Sztuka dworska  /433
• Sztuka nieużytkowa  /435
• Poza kontekstem dworu i miasta /437

CZĘŚĆ IV. Regiony Cesarstwa  

Rozdział XVI. Anatolia i Wschód Bizantyński (B. Martin-Hisard)  /443

1. Od Wschodu do Anatolii (VII wiek - koniec IX wieku)  /445

Anatolia w stanie wojny  /446

• Atakowana Anatolia (VII-VIII wiek)  /446
• Rozwój administracyjny (VII wiek - początek IX wieku)  /448
• Anatolia ustabilizowana (IX wiek)  /450

Nowa Anatolia /453

• Nowe słownictwo  /453
• Ruralizacja a arystokracja  /456
• Żywotność religijna  /458
• Zróżnicowanie regionalne /460

2. Anatolia i jej nowe granice (od końca IX do połowy XI wieku)  /462

Ekspansja Anatolii  /462

• Wojny partyzanckie i kampanie w Anatolii w X wieku  /462
• Arystokracja anatolijska  /465
• Nowe terytoria wschodnie  /467
• Druga ekspansja  /470

Anatolia i złudzenie pokoju  /472

• Daleko od wojny  /472
• Ekspansja ekonomiczna  /474
• Stałość religijna  /476
• Aspekty regionalne  /477

3. Podział Anatolii (od połowy XI wieku do 1204 roku)  /478

Utrata terenów w drugiej połowie XI wieku  /479

• Postępy tureckie  /479
• Arystokracja rozdarta między Konstantynopolem a Anatolią /480
• Opuszczanie Anatolii przez Bizantyńczyków /481

Podział w XII wieku  /484

• Wewnętrzne granice Anatolii /485
• Anatolia utracona: kraj Rum  /486
• Anatolia ocalona i rozkwitająca  /487

Wyspy  /490

Rozdział XVII. Bałkany (J-C. Cheynet)  /493

Nowe struktury  /494

• Wyludnienie i przybycie Słowian oraz Bułgarów  /494
• Stosunki z Bułgarami  /496
• Odzyskanie Tracji i Bałkanów południowych  /498
• Ustanowienie temów  /499

Kwestia bułgarska  /501

• Nawrócenie Bułgarów i jego stawka /501
• Ambicje Symeona z Bułgarii  /503
• Podbój Bułgarii  /506

Bałkany bizantyńskie  /508

• Administracyjna organizacja Bałkanów w latach 1018-1204  /508
• Nomadowie  /510
• Bałkany jako ośrodek Cesarstwa w XII wieku  /511

Ekspansja gospodarcza  /513

• Hellada i Peloponez  /514
• Tesalonika i okolice  /515
• Północna część Bałkanów  /517
• Tracja  /518
• Odnowa "narodowa" / 520

Rozdział XVIII. Italia bizantyńska (641-1071) (J-M. Martin)  /525

Ziemie egzarchatu Rawenny (641-751) i Sycylia bizantyńska (641-902)  /526

• Egzarchat Rawenny  /526
• Sycylia  /531

Temy Longobardii i Kalabri, katepanat Italii (od końca IX wieku do 1071 roku)  /534

• Obydwa temy  /534
• Początek rekonstrukcji sieci osadnictwa  /537
• Administracja  /540
• Dwa różne społeczeństwa  /542

Podsumowanie  /547

Wnioski ogólne  /549

Wskazówki bibliograficzne  /553

Główne pomoce warsztatowe  /557

Słownik  /625

Cesarze Konstantynopola  /635

Indeks  /637

Spis map i tablic  /655  

SPIS TREŚCI TOMU III: BIZANCJUM I JEGO SĄSIEDZI 1204-1453

Wstęp  /5

CZĘŚĆ I. Rozpad i upadek Cesarstwa Bizantyńskiego 

Rozdział I. Czwarta wyprawa krzyżowa i nowa organizacja polityczna (1204–1258) (C. Morrisson)  /11

Rozbicie cesarstwa i powstanie państw sukcesorów (1204–1230)  /12

Rosnąca potęga cesarstwa nikejskiego (1230–1259)  /17

Rozdział II. Restauracja Cesarstwa Bizantyńskiego (1258–1341) (A. Laiou i C. Morrisson) /21

Odbicie Konstantynopola  /21

Cesarstwo pod panowaniem trzech pierwszych Paleologów (1261–1341)  /23

Stosunki z Genuą i Wenecją  /30

• Panowanie Michała VIII  /31Panowanie Andronika II i Andronika III  /33
• Pierwsza wojna domowa: rywalizacja rodów (1321–1328)  /34

Tymczasowa odbudowa za panowania Andronika III (1328–1341)  /35

Rozdział III. Od zagrożenia serbskiego do podbicia przez Turków (1341–1453) (A. Laiou i C. Morrisson)   /39

Wielka wojna domowa 1341–1347  /39

Panowanie Jana VI Kantakuzena (1347–1354)  /45

Rozbicie państwa i spory dynastyczne (1354–1394)   /51

• Panowanie Jana V (1354–1391)  /51
• Pierwsze lata panowania Manuela II (1391–1394)   /58

Pierwsze oblężenie Konstantynopola (1394–1402) i poszukiwanie pomocy na Zachodzie  /60

Okres pokoju (1402–1421): ostatnie wytchnienie  /62

• Polityka wewnętrzna i finansowa Manuela II  /64
• Manuel II i Morea  /65
• Dyplomacja: Bizancjum a Turcy   /67
• Stosunki z zachodnią Europą   /68

Koniec okresu pokoju i rozsądku (1421–1425). Ostatnie lata Manuela II  /69

Jan VIII i Unia Kościołów (1425–1448) /72

Panowanie ostatniego cesarza i upadek Konstantynopola (1448–1453)   /75

Epilog. Koniec świata bizantyńskiego   /78

CZĘŚĆ II. Struktury świata egejskiego

Rozdział IV. Ludność i rozwój demograficzny (J. Lefort)   /83

Skład ludności  /83

Rozwój demograficzny  /86

• Gęstość zaludnienia i liczba ludności /86
• Utrzymywanie się rozwoju demograficznego (XIII wiek i pierwsza połowa XIV wieku)  /86
• Zmniejszony wzrost demografi czny (druga połowa XIV wieku)  /87
• Stopniowa zmiana trendu w XV wieku  /89

Rozdział V. Gospodarka i społeczeństwo wsi (J. Lefort)  /91

Warunki ogólne  /91

Produkcja  /94

• Azja Mniejsza  /94
• Tracja i Macedonia  /94
• Tesalia i Epir  / 95
• Morea  / 95

Organizacja produkcji  /96

Przychody i inwestycje  /102

Dezintegracja gospodarki rolnej /105

Rozdział VI. Gospodarka i społeczeństwo miast (A. Laiou)   /107

Gospodarka miejska w okresie ekspansji   /107

Konstantynopol pod okupacją łacińską  /109

Cesarstwo nikejskie  /111

Epoka Paleologów  /112

• Ogólny zarys gospodarki miast  /112
• Ewolucja popytu  /113
• Ewolucja produkcji /114
• Handel na wielką skalę i zajmujący się nim kupcy  /117
• Handel detaliczny i cechy  /118
• Formy kredytów  /120
• Formy inwestowania i inwestorzy  /121
• Kobiety  /122
• Kupcy  /122
• Bankierzy i dostawcy usług /125
• Monembazja, miasto handlowe  /127

Wniosek  /127

Rozdział VII. Handel międzynarodowy (M. Balard)  /129

Kupcy zachodni  /130

Drogi, produkty i koniunktura  /133

CZĘŚĆ III. Charakterystyka Cesarstwa Greckiego

Rozdział VIII. Konstantynopol pod panowaniem Paleologów (A. Laiou)  /145

Wygląd zewnętrzny miasta  /145

Zaludnienie i społeczeństwo   /153

Administracja miasta   /156

Konstantynopol a państwo  /157

Rozdział IX. Cesarz, administracja i klasy rządzące (C. Morrisson)  /159

Ideał cesarstwa  /159

Legitymizacja cesarza i jego wstąpienie na tron: obwołanie i koronacja /161

Sukcesja cesarska: rzeczywiste ustanowienie zasady dynastycznej /162

Władza cesarska: administracja  /163

• Nikea  /163
• Administracja pod panowaniem Paleologów: personalizacja i decentralizacja /164

Administracja prowincjonalna  /165

Apanaże /166

Klasy rządzące, arystokracja  /167

Autonomia miast i korporacji miejskich  /169

Podatkowość: zasady, praktyka i krytyka  /170

• Opodatkowanie ziemi  /170
• Królewskie przywileje  /172
• Podatki pośrednie  /172
• Wielkość obciążeń podatkowych: pobór i wyłączenia  /172

Cesarski i kościelny wymiar sprawiedliwości  /173

• Cesarski wymiar sprawiedliwości i instytucja „sędziów generalnych”  /173
• Rola kościelnego wymiaru sprawiedliwości   /174

Wniosek: ograniczenia władzy cesarskiej  /175

Rozdział X. Armia, marynarka i stosunki zewnętrzna (C. Morrisson)  /177

Armia i marynarka  /177

Armia i flota cesarstwa nikejskiego  /178

• Armia lądowa  /178
• Pronoia   /179
• Marynarka   /179

Armia i flota pod panowaniem pierwszych Paleologów  /180

• Flota  /181
• Siły lądowe   /182
• Stan osobowy i koszty jego utrzymania  /184
• Pronoia   /185
• Kompanie żołnierzy  /187
• Uzbrojenie, umocnienia /187

Armia w ostatnim stuleciu istnienia cesarstwa  /189

• Konfiskaty ziem  /190

Rola miejskich milicji: służba w straży  /191

Dyplomacja  /192

Rozdział XI.PIENIĄDZ I FINANSE W ŚWIECIE BIZANTYŃSKIM (1204–1453) (C. Morrisson)  /197

Koniec ery złota w Bizancjum  /198

• Ogólny zarys systemu monetarnego  /198

Dewaluacja hyperpyrona  /200

• Kryzys finansowy  /201
• Przejście na srebro  /202

Organizacja bicia pieniądza /203

• Mennice bizantyńskie i bizantyńska tradycja /203
• Pozostałe mennice  /205
• Administrowanie pieniądzem i przejście ze sfery publicznej do prywatnej  /206
• Bicie monet jako źródło dochodów. Znaki mennicze i mutacje   /207

Konsekwencje podziału na emisje pieniądza  /208

Pojawienie się mennic „narodowych”  /208

• Mennice tradycji bizantyńskiej (pierwsza połowa XIII wieku): potwierdzenie tożsamości  /208
• Stopniowe odchodzenie od modelu bizantyńskiego /209

„Kolonialne” mennice Romanii  /211

Otwarty i zakrojony na szeroką skalę obieg pieniądza  /213

• Płatności bezgotówkowe: sztabki i weksle /213
• Przenikanie monet zagranicznych  /215
• Monety o niewielkiej wartości  /217
• Przestrzenie obiegu  /218

Wnioski  /221

Rozdział XII. KOŚCIÓŁ (M.-H. Congourdeau)  /223

Cesarz i patriarcha /223

Nikea: obiektywne przymierze cesarstwa i Kościoła  /223

Okres panowania Paleologów  /225

• Ciągłość modelu cesarskiego  /225
• Wprowadzenie nowego modelu w życie  /226
• W stronę emancypacji Kościoła  /228

Patriarcha i Kościół  /229

Ciągłość instytucji  /229

• Patriarchat i archontowie patriarchatu  /229
• Synod  /230
• Diecezje  /231
• Monastery  /232

Rozwój  /233

• Monachizacja patriarchatu  /233
• Reforma patriarchatu  /234
• Problemy powstające w wyniku kryzysu cesarstwa  /236

Stosunki z Kościołem łacińskim  /242

Wyzwanie związane z powstawaniem równoległych hierarchii łacińskich 242

Polemika  /244

• Tematy sporów  /244
• Strony konfliktu  /245

Starania o doprowadzenie do unii i ich niepowodzenie  /246

• W okresie cesarstwa nikejskiego /247
• Sobór lyoński  /247
• Od Lyonu do Florencji  /248
• Sobór florencki i jego konsekwencje  /249

Rozdział XIII. ARCHITEKTURA I DZIEŁA SZTUKI: SZTUKA W PRZESTRZENI KULTURALNEJ BIZANCJUM (I. Jectić i J.-M. Spieser) /253

• Wprowadzenie /253

Architektura i malarstwo monumentalne /255

• Architektura /255
• Malarstwo ścienne /260

Inne gałęzie twórczości artystycznej /269

• Rękopisy iluminowane  /269
• Przedmioty liturgiczne i ikony /270

Bizancjum i jego sąsiedzi  /272

Wnioski  /274

Rozdział XIV. ŻYCIE UMYSŁOWE (B. Mondrain) /277

Nauczanie  /278

Książki i czytelnicy  /282

Kim są intelektualiści?  /286

Korespondencja /288

Literatura w języku miejscowym /291

Odczytywanie i wydawanie tekstów starożytnych – filologia /292

Powstawanie korpusów i encyklopedii /298

Literatura naukowa /301

• Medycyna  /301
• Przedmioty z zakresu quadrivium: arytmetyka, geometria, muzyka i astronomia  /302

Rola tłumaczy – teksty teologiczne /306

Rozdział XV. Życie religijne (M.-H. Congourdeau)  /311

Prawosławie i odstępstwa od niego  /311

Obrona prawosławia  /311

Pokusy sekciarskie  /312

• Schizma arsenicka /312
• Bogomiłowie  /313

Żydzi i muzułmanie /316

• Żydzi /316
• Muzułmanie  /317

Humanizm i hezychazm /320

• Podwójne oblicze odnowy /320
• Renesans humanistyczny   /321
• Renesans duchowy  /322

Kryzys hezychastyczny  /325

• Etapy kryzysu  /325
• Stawki sporu  /328
• Strony sporu  /329

Sytuacja po zwycięstwie palamitów  /331

• Kościół palamicki  /331
• Przemiany zachodzące w humanizmie bizantyńskim  /331

Kryzys świadomości bizantyńskiej /332

Nieszczęścia dotykające Bizantyńczyków  /333

• Katastrofy naturalne  /333
• Upadek cesarstwa  /333

Symptomy kryzysu /334

• Demoralizacja  /334
• Porzucenie wiary chrześcijańskiej  /335
• Koniec świata  /336

Reakcja Kościoła  /337

• Represje  /337
• Kaznodziejstwo  /337
• Nowe paradygmaty /338

CZĘŚĆ IV. LOKALNE OŚRODKI WŁADZY

Rozdział XVI. Despotat Epiru i Cesarstwo Tesaloniki (C. Morrisson)  /343

Od Epiru do Cesarstwa Tesaloniki: wzlot i upadek dukasów (1205–1246)  /345

Despotat Epiru (1230/1251–1318) między Bizancjum a Italią  /346

Epir w rękach Bizantyńczyków, a potem Serbów (1330–1384)  /350

Epir w rękach Italczyków i ponowne zjednoczenie despotatu (1384–1411)  /350

Podbój turecki (1430–1479)  /351

Status i administracja  /352

Gospodarka i społeczeństwo  /354

Rozdział XVII. Serbia: władza i organizacja życia społecznego (L.J. Maksimovic)  /357

Władza  /357

• Rozkwit  /357
• Niezależność  /360
• Apogeum władzy królewskiej  /364
• Cesarstwo   /368
• Schyłek i wygaśnięcie  /371

Organizacja społeczna  /373

Rozdział XVIII. Bułgaria (I. Božilov)  /379

Restauracja cesarstwa bułgarskiego  /379

Iwan II Asen: car Bułgarów i Greków  /383

Epoka wojen domowych  /386

Schyłek  /388

Rozdział XIX. Cesarstwo Trapezuntu (S. Karpov)  /393

Po upadku Konstantynopola   /394

Rolnictwo  /396

Handel  /397

Administracja  /399

Sąsiedzi Trapezuntu  /400

Kościół   /401

Stosunki z Kościołem łacińskim  /401

Koniec cesarstwa Trapezuntu  /402

Życie umysłowe  /403

Rozdział XX. Turecka Azja Mniejsza (E. A. Zachariadou)  /407

Zajęcie Azji Mniejszej przez Turków /407

Osobliwości składu ludności i ich konsekwencje/411

Anatolia seldżucka /415

Intermedium mongolskie  /418

Azja Mniejsza pod panowaniem emiratów /423

Anatolia Osmanów   /432

Rozdział XXI. Posiadłości łacinników Bizancjum (M.Balard)  /439

Bizancjum i zachodnioeuropejskie miasta handlowe  /439

• 1204–1206  /439
• Od 1261 roku do wojny pod Curzolą (1294–1299)  /443
• Od wojny pod Curzolą do 1355 roku   /446
• Ostatnie stulecie Bizancjum (1355–1453)  /448
• Zachodnie kolonie w cesarstwie bizantyńskim   /452
• Administracja zachodnich faktorii w Romanii grecko-łacińskiej  /457
• Wnioski  /467

Wnioski  /469

Dynastia Paleologów /475

Wskazówki bibliograficzne  /477

Główne pomoce warsztatowe  /479

Słownik  /539

Cesarze  /545

Patriarchowie  /547

Indeks  /549

Spis map  /566