Starostwo olsztyńskie od XIV do połowy XVII wieku

Autor: Karol Nabiałek

Rok wydania: 2012

Liczba stron: 636 + il.

Okładka: twarda

Format: 16,5 cm x 24,0 cm

Uwaga! Okładka posiada zarysowania, przykurzone brzegi kartek

Karol Nabiałek przyjął dla swojego opracowania model tzw. case study, na przykładzie ewolucji jednej struktury administracyjno-osadniczej włączając się do szerokiej dyskusji nad kwestią kształtowania i funkcjonowania struktur administracyjnych Królestwa Polskiego w późnym średniowieczu i okresie wczesnonowożytnym. Tytułowe małopolskie starostwo olsztyńskie zostało tu przedstawione na szerokim tle przemian ustrojowych, społecznych, politycznych, a także gospodarczych. To pierwsze tak pełne i obszerne, oparte na imponującej kwerendzie archiwalnej studium, skoncentrowane wokół trzech podstawowych zagadnień: starostowie, domena królewska, zamek królewski, świadomie jedynie sygnalizujące kwestie gospodarcze (zdaniem autora niezwykle bogaty materiał źródłowy pozwala na oddzielne opracowanie). Analiza została poprzedzona wstępem, zaopatrzona w wykaz skrótów, obszerną bibliografię, indeks osobowo-geograficzny oraz spis urzędników starostwa olsztyńskiego, przygotowany zgodnie z metodą, wg której ukazują się kolejne tomy spisów urzędników dawnej Rzeczypospolitej pod redakcją Antoniego Gąsiorowskiego. Cenne dopełnienie publikacji stanowią schemat zamku i mapy, w tym szczegółowa mapa starostwa w formacie A3 załączona pod opaską oraz czytelne, barwne podobizny najważniejszych dokumentów rękopiśmiennych i bryły zamku olsztyńskiego, dokumentujące jego dzieje architektoniczne na reprodukowanych tu obrazach z epoki, a także współczesnych fotografiach wykonywanych na przestrzeni wielu lat przez autora studium. Warto odnotować także obszerne streszczenie anglojęzyczne.

Publikacja wydana przy udziale Instytutu Historii PAN.

(opis wydawcy)

Spis treści:

Wykaz skrótów  /13

Wstęp /17 

Rozdział I. Najstarsze osadnictwo na obszarze późniejszego starostwa olsztyńskiego (do przełomu XIII i XIV wieku)  /39

I. Najstarsze osadnictwo okolic Mstowa (do końca XIII wieku). Opole mstowskie  /39

II. Powstanie obiektu obronnego na miejscu późniejszego zamku Olsztyn. Castrum Przemilovicz  /47

Rozdział drugi. Rola zamku Olsztyn do 1391 roku. Burgrabstwo i starostwo olsztyńskie  /59

I. Powstanie zamku Olsztyn i organizacja okręgu zamkowego (districtus) w czasach Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego /59

1. Przekształcenia ustrojowe państwa polskiego za Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego. Organizacja terytorialna Małopolski stan badań /59

2. Problem districtus olsztyńskiego /64

3. Rola burgrabstwa olsztyńskiego w państwie Kazimierza Wielkiego. Uprawnienia burgrabiów olsztyńskich i ich działalność  /73 

II. Starostwo olsztyńskie we władztwie księcia opolskiego Władysława  /88

1. Przejście zamku w ręce Władysława Opolczyka. Charakterystyka rządów księcia na terenie lenna /88

2. Granice districtus olsztyńskiego /94

3. Urzędnicy starostwa olsztyńskiego i ich kompetencje /105 

4. Działalność osadnicza Władysława Opolczyka na obszarze starostwa olsztyńskiego /112

5. Włączenie lenna Opolczyka do Królestwa Polskiego. Likwidacja districtus sądowego olsztyńskiego i utworzenie starostwa niegrodowego olsztyńskiego (tenuty) /118

Rozdział trzeci Granice, przynależności i dochody starostwa olsztyńskiego (tenuty) oraz rozwój osadnictwa na terytorium podległym zamkowi Olsztyn w okresie od końca XIV do połowy XVII wieku /123

I. Granice starostwa olsztyńskiego i ich zmiany /123 

1. Granice obszaru wokół zamku Olsztyn (późniejsze klucze olsztyński i poczesnowski)  /126 

1.1. Granica południowa starostwa olsztyńskiego z ziemią siewierską (księstwem siewierskim) i wsią Choroń /126 

1.2. Granica zachodnia starostwa olsztyńskiego ze Śląskiem (księstwem opolskim)  /128

1.3. Granice starostwa z dobrami klasztoru jasnogórskiego (z Konopiskami i Kawodrzą) /135

1.4. Granice wójtostwa częstochowskiego /143 

1.5. Granice starostwa olsztyńskiego ze szlacheckimi wsiami Bleszno i Wrzosowa  /147 

1.6. Granice miasta Częstochowy  /150

1.7. Północne granice starostwa olsztyńskiego /158 

1.8. Wschodnie i południowo-wschodnie granice starostwa olsztyńskiego /163 

2. Granice klucza zarębickiego  /166

3. Charakterystyka obszaru tworzącego starostwo olsztyńskie  /176 

II. Przynależności starostwa olsztyńskiego. Rozwój osadnictwa na obszarze starostwa olsztyńskiego w okresie od końca XIV (1391) do połowy XVII wieku  /178 

1. Przynależności starostwa olsztyńskiego w średniowieczu (koniec XIV wieku - 1532 rok) /178  

2. Rozwój osadnictwa na terenie starostwa olsztyńskiego w okresie nowożytnym (od 1533 do 1631 roku) /211

III. Dochody starostwa olsztyńskiego na przełomie średniowiecza i epoki nowożytnej  /236

1. Wpływy (percepta) starostwa olsztyńskiego w latach 1532-1534  /236

1.1. Wpływy pieniężne  /238  

1.2. Wpływy z danin w naturaliach, produktach i przetworach od poddanych starostwa, klasztorów oraz z młynów i kuźnic  /241

1.3. Wpływy z produkcji rolnej i hodowli w folwarkach starostwa  /244

1.4. Łączne wpływy (przychód) starostwa olsztyńskiego na przełomie średniowiecza i epoki nowożytnej (wg danych z okresu od kwietnia 1532 do kwietnia 1533 roku) oszacowane w pieniądzu  /246

2. Wydatki (distributa) starostwa olsztyńskiego w późnym średniowieczu  /251 

2.1. Wydatki pieniężne starostwa olsztyńskiego  /251

2.2. Wydatki (rozchody) starostwa olsztyńskiego w naturaliach (za okres rozliczeniowy od kwietnia 1532 do kwietnia 1533 roku)  /255

Rozdział czwarty. Zamek Olsztyn od XIV do XVII wieku  /261

I. Dzieje architektoniczne zamku (XIII-XVII wiek)  /261

II. Rekonstrukcja zamku  /280 

III. Socjotopografia zamku  /308

IV. Powinności i posługi wobec zamku  /314

V. Funkcje wojskowe i dzieje polityczne zamku  /317 

1. Załoga wojskowa zamku /317 

2. Uzbrojenie zamku /330

3. Dzieje polityczne zamku /334

3.1. Miejsce zamku Olsztyn na mapie militarnej państwa polskiego  /334

3.2. Udział zamku Olsztyn w konfliktach zbrojnych  /342

Rozdział piąty. Starostowie-tenutariusze olsztyńscy od przełomu XIV i XV do połowy XVII wieku /351

I. Starostowie olsztyńscy i ich tytuły prawne /351

1. Sytuacja Olsztyna w ostatniej dekadzie XIV wieku. Jurga (1394)  /352

2. Piotr Pieniążek z Witkowic i Wechadlowa (1399-a.1406) /353

3. Odrowążowie Szczekoccy  /354

3.1. Jan ze Szczekocin (1406-1432)  /354

3.2. Piotr Woda ze Szczekocin (1432-1454)  /360

3.3. Paweł Olsztyński ze Szczekocin ([1454?]/1457-1492)  /369

4. Anna Tęczyńska, Mikołaj Morski oraz synowie Pawła Olsztyńskiego (1492-1496/[1497(?)])  /372

5. Jan Trnka z Raciborzan ([1496?]/1497-1501) /374

6. Katarzyna z Poku (1501-1502 )  /379

7. Zygmunt Jagiellończyk, późniejszy król Zygmunt I Stary (1502-[1507?]/1508)  /382

8. Mikołaj Szydłowiecki z Szydłowca ([1507?]/1508-1532)  /389

9. Piotr Opaliński z Bnina (1532-1551) /394

10. Ociescy z Ocieszyna /398

10.1. Jan Ocieski (starszy) z Ocieszyna (1551-1563)  /398

10.2. Jan Ocieski (młodszy) z Ocieszyna (1563-1583)  /402

10.3. Joachim Ocieski z Ocieszyna (1583-1613) /405

11. Mikołaj Wolski z Podhajc (1613-1630)  /409

12. Hermolaus Ligęza z Bobrku (1631-1632) i jego spadkobiercy  /411 

II. Uprawnienia i obowiązki starostów olsztyńskich /418

1. Funkcje sądowo-policyjne /419

2. Funkcje urzędowo-administracyjne i wojskowe  /426

3. Działalność tenutariuszy olsztyńskich na terenie starostwa /432

Rozdział szósty. Personel starościński i organizacja starostwa olsztyńskiego (od końca XIV do połowy XVII wieku) /455

I. Burgrabiowie i podstarościowie olsztyńscy oraz ich działalność   /455

1. Burgrabiowie Jana ze Szczekocin /457

2. Burgrabiowie Piotra Wody ze Szczekocin  /464

3. Burgrabiowie Pawła Olsztyńskiego ze Szczekocin /467

4. Burgrabiowie Jana Trnki z Raciborzan  /469

5. Burgrabia (komendant wojskowy) Jana Ocieskiego - Kasper Karliński  /469

5. Podstarościowie następców Hermolausa Ligęzy  /477

6. Podstarościowie Mikołaja Szydłowieckiego  /471

7. Podstarościowie Piotra Opalińskiego  /471

8. Podstarościowie Jana Ocieskiego starszego  /473

9. Podstarościowie Jana Ocieskiego młodszego  /474 

10. Podstarościowie Joachima Ocieskiego  /474

11. Podstarościowie Mikołaja Wolskiego /476

12. Podstarościowie następców Hermolausa Ligęzy  /477

II. Uprawnienia i działalność zastępców starosty /477

III. Załoga (familia) zamku Olsztyn  /484

1. Urzędnicy i oficjaliści /485

2. Funkcjonariusze wojskowo-policyjni /489

3. Czeladź zamkowa  /494

IV. Personel starostwa olsztyńskiego działający w terenie  /499

V. Organizacja posług na rzecz zamku i starostwa /504

VI. Powinności stacyjne starostwa olsztyńskiego  /511

1. Stacje monarsze na terenie starostwa olsztyńskiego i ich organizacja /511

2. Świadczenia stacyjne poddanych starostwa oraz ludności z osad klasztornych /521

3. Wizyty monarchów w starostwie olsztyńskim /525

VII. Wybrańcy z terenu starostwa olsztyńskiego  /535

VIII. Przekształcenia w organizacji administracyjnej starostwa  /537

Zakończenie /545

Aneks  /555

Summary  /565

Wykaz tabel  /573

Wykaz ilustracji  /575

Bibliografia. Wykaz cytowanych źródeł i opracowań  /577

Indeks osobowo-geograficzny /605