Sofia upersonifikowana Mądrość Boża. Dzieje wyobrażeń w kręgu kultury bizantyjsko-słowiańskiej

Autor: Zofia A. Brzozowska

Rok wydania: 2015

Liczba stron: 490

Okładka: miękka ze skrzydełkami

Format: 17,0 cm x 24,0 cm

Byzantina Lodziensia XXIV

Uwaga - delikatnie zagięty narożnik

Książka powstała na podstawie rozprawy doktorskiej, przygotowanej w Katedrze Historii Bizancjum UŁ i obronionej w kwietniu 2015 r. W centrum zainteresowania jej Autorki znajdują się wyobrażenia na temat Sofii – upersonifikowanej Mądrości Bożej, charakterystyczne dla kultury duchowej wschodniego chrześcijaństwa, zwłaszcza zaś Bizancjum  i obszaru Slavia  Orthodoxa. Zofia Brzozowska stara się znaleźć odpowiedź na pytanie, kim, zdaniem średniowiecznych twórców bizantyńskich i słowiańskich, była Mądrość Boża, ukazywana w żeńskiej postaci: czy mamy w jej przypadku do czynienia z symbolicznym przedstawieniem Boga (Chrystusa – Logosu lub Ducha Świętego) czy też z wyobrażeniem o drugiej, kobiecej naturze Stwórcy?

Głównym celem książki jest ukazanie miejsca, zajmowanego przez Sofię w kulturze obszaru Slavia Orthodoxa. Analizie poddano zatem wybrane zabytki średniowiecznego piśmiennictwa południowo- i wschodniosłowiańskiego: teksty, w których Mądrość Boża została utożsamiona z Chrystusem, skojarzona z Bogurodzicą lub też pojawia się jako byt autonomiczny, posiadający jednoznacznie kobiecą tożsamość. Ponadto Autorka stawia sobie za cel zebranie i skonfrontowanie ze sobą możliwie wielu przykładów ikonograficznych wyobrażeń upersonifikowanej Mądrości Bożej, pojawiających się na ikonach, miniaturach zdobiących rękopisy, mozaikach i malowidłach naściennych.

Spis treści:

Wstęp  /I

Rozdział I. Wyobrażenia o Mądrości Bożej w chrześcijaństwie wschodnim  /19

1. Chrystus - Wcielone Słowo Boże jako Sofia w tradycji bizantyńskiej  /22

1.1. Chrystus - Mądrość Boża w pismach Ojców Kościoła  /26

1.2. Wątki sofijne w hymnografii bizantyńskiej  /43

1.3. Wcielone Słowo czy niestworzona energia? Między chrystologią a sofiologią palamizmu  /49

1.4. Komu tak naprawdę dedykowano w Bizancjum kościoły Hagia Sofia?  /55

1.5. Chrystus - Mądrość Boża w ikonografii Kościoła wschodniego  /71

2. Duch Święty jako Sofia w tradycji bizantyńskiej  /87

Rozdział II. Źródła żeńskiej personifikacji Sofii w duchowości bizantyńsko-prawosławnej  /93

1. Upersonifikowana Mądrość Boża w Starym Testamencie  /93

1.1. Księga Przysłów  /96

1.2. Księga Hioba  /108

1.3. Mądrość Syracha  /109

1.4. Księga Mądrości [Salomona]  /118

2. Maryjny wymiar Sofii w kulturze wschodniego chrześcijaństwa   /134

2.1. Bogurodzica jako "dom Mądrości" w duchowości bizantyńskiej  /134

2.2. Maryjno-eklezjastyczny wymiar Sofii na obszarze Slavia Orthodoxa  /141

2.2.1. Świątynie Hagia Sofia w źródłach proweniencji słowiańskiej   /146

2.2.2. Bogurodzica jako "dom Sofii" w słowiańskim malarstwie ikonowym  /162

Rozdział III. Chrześcijańska muza - Sofia jako inspiratorka świętych w ikonografii Kościoła wschodniego  /171

1. Przedstawienia Sofii jako muzy w sztuce bizantyńskiej (VI - XIII w.)  /174

2. Personifikacja Mądrości Bożej w sfragistyce bizantyńskiej (VI - XI w.)  /194

3. Sofa - muza w sztuce okresu "renesansu Paleologów" na Bałkanach  /198

4. Wyobrażenia Sofii jako muzy w sztuce ruskiej (XIV - XVI w.)  /227

Rozdział IV. Uczta u Pani Mądrości (Prz 9, 1-6). Dzieje motywu w piśmiennictwie i sztuce obszaru Slavia Orthodoxa  /249

1. Prz 9, 1-6 w piśmiennictwie staro-cerkiewno-słowiańskim  /261

2. Motyw "uczty Mądrości" w sztuce obszaru Slavia Orthodoxa  /286

Rozdział V. Sofia - upersonifikowana Mądrość Boża w kulturze Nowogrodu Wielkiego (XIII - XVI w.)  /319

1. Republika Świętej Sofii. Mądrość Boża w ideologii politycznej Nowogrodu Wielkiego (XIII - XV w.)  /320

2. Caryca Sofia Przemądra. Wyobrażenie o upostaciowionej Mądrości Bożej a folklor północnoruski  /341

3. Tronująca Sofia na ikonach nowogrodzkich - geneza i rozwój motywu  /345

5. Kontrowersje wokół ikon Sofii w świetle źródeł ruskich z XV-XVI w.  /368

Zakończenie  /379

Wykaz skrótów  /385

Bibliografia  /389

Źródła  /389

Opracowana  /405

Summary  /439

Резюме /443

Indeks osób  /447

Indeks nazw geograficznych i etnicznych  /459

Ilustracje  /465