Słowianie. Historia, kultury i język

Autor: Marcello Garzaniti

Rok wydania: 2023

Liczba stron: 568

Okładka: miękka

Format: 17,0 cm x 24,0 cm

 

Poza słowiańską przestrzenią kulturową, w wielu ośrodkach akademickich na Zachodzie studia nad polskim językiem, literaturą czy historią prowadzone są zazwyczaj – zarówno na płaszczyźnie naukowej, jak i dydaktycznej – w szerszym nurcie badań slawistycznych. Właśnie z myślą o rozwoju tej specjalności w ramach studiów neofilologicznych na uczelniach włoskich powstało prezentowane kompendium […] Na polskim, par excellence słowiańskim gruncie prezentowana książka nigdy nie będzie mogła aspirować do roli pierwszego i podstawowego źródła wiedzy na temat dziejów naszej części Europy. […] Dla rodzimego odbiorcy ma ona jednak zgoła inną wartość: świeżego, oryginalnego, a jednocześnie holistycznego spojrzenia z zewnątrz, opracowanego przez Autora nie-Słowianina z myślą o równie nie-słowiańskich czytelnikach. Jako taka, stanowić będzie nieoceniony materiał dla specjalistów z zakresu historii historiografii czy też studiów interkulturowych, badających zmieniające się z biegiem dekad i stuleci (lub przeciwnie – z jakiegoś powodu spetryfikowane) wyobrażenia na temat Polski i państw ościennych, zawarte w tekstach twórców i uczonych spoza świata słowiańskiego. Biorąc pod uwagę niebywały sukces wydawniczy i czytelniczy prac brytyjskiego historyka, Normana Daviesa – do którego szkoły historiograficznej prof. Marcello Garzaniti świadomie nawiązuje – należy żywić nadzieję, że z podobnie życzliwym przyjęciem szerszych kręgów polskich odbiorców spotka się ujęcie dziejów i kultury Słowian pióra badacza włoskiego. Z pewnością warto zagłębić się w intelektualny świat Autora, choćby poszukując odpowiedzi na pytania: co o nas i o naszych sąsiadach wiedzą slawiści na Zachodzie, w jaki sposób nas postrzegają i jakie czynniki formują ich wyobrażenia na nasz temat?

(z Przedmowy)

Spis treści:

Wstęp do wydania polskiego /13

Przedmowa /21

1. Współczesny świat słowiański  /25

1. Kraje słowiańskie na przełomie XX i XXI w.  /25

2. Przestrzeń geograficzna i polityczna świata słowiańskiego  /26

3. Pokrewieństwo języków, tendencje odśrodkowe i przemiany społeczne  /35

4. Literatury słowiańskie a tożsamość narodowa  /38

CZĘŚĆ I. Dawna cywilizacja słowiańska

2. Etnogeneza Słowian  /45

1. Prahistoria Słowian i jej świadectwa  /45

2. Identyfikacja pierwszych cywilizacji słowiańskich ze starożytnymi ludami i grupami etnicznymi  /47

3. Obszar geograficzny pierwszej cywilizacji słowiańskiej  /48

4. Pierwsze świadectwa o Słowianach  /54

3. Kultura materialna i kulty pogańskie /57

1. Cywilizacja rolnicza /57

2. Wioski i domostwa /58

3. Rolnictwo /60

4. Pogańskie wierzenia i kulty /64

4. Organizacja społeczna /73

1. Wielka rodzina i rod /73

2. Wspólnota terytorialna i mir Słowian Wschodnich 75/

3. Organizacja plemienna /77

4. Podział ziem /80

5. Ewolucja struktur społecznych w epoce historycznej /81

6. Bunty chłopskie /82

5. Pozycja kobiety /83

1. Kolektywne użytkowanie ziemi i prawo własności do przydomowego ogrodu/83

2. Zarządzanie rodziną wielopokoleniową /85

3. Małżeństwo i system dziedziczenia /86

4. Małżonkowie i rody, z których się wywodzili  /87

5. Egzogamia i wsie ulicówki /87

6. Snochactwo /88

7. Rodzina naturalna i rodzina społeczna /88

8. Awunkulat /89

9. Hipoteza ewolucyjna /89

6. Język prasłowiański I  /93

1. Rosnąca sonorność sylaby  /98

2. Monoftongizacja dyftongów z intonacją opadającą  /99

3. Upraszczanie grup samogłoska + spółgłoska nosowa  /99

4. Zanik spółgłosek na końcu sylaby i krótkie samogłoski  /100

5. Grupy or, ol, er, el  /100

6. V- oraz j- protetyczne  /103

7. Język prasłowiański II  /105

1. Palatalizacje  /105

2. Pierwsza palatalizacja  /105

3. Druga palatalizacja  /106

4. Upodobnienia /107

5. Trzecia palatalizacja /107

6. Połączenie j ze spółgłoską poprzedzającą /108

7. Połączenie j z następującą po niej samogłoską tylną 110

8. Prozodia i metryka 110

9. Apofonia 111

8. Język prasłowiański III 115

1. Morfologia języka prasłowiańskiego 115

2. Morfologia rzeczownika 115

3. Zaimki i przymiotniki 118

4. Morfologia czasownika 119

5. Elementy składni 121

6. Słownictwo języka prasłowiańskiego 121

CZĘŚĆ II. Akulturacja Słowian

9. Ekspansja i nowe siedziby 127

1. Awarowie i Słowianie 127

2. Cesarstwo bizantyńskie i królestwo Franków 130

3. Słowiańska ekspansja na Bałkanach 131

4. Wkroczenie Słowian na Półwysep Apeniński 137

5. Ekspansja Słowian na zachód 138

6. Ekspansja Słowian na północ i południe 140

10. Słowianie między cesarstwem bizantyńskim i państwem Franków 143

1. Państwo Franków 143

2. Cesarstwo bizantyńskie 144

3. Początki ludności rumuńskiej 144

4. Reakcja imperiów 146

5. Rynek niewolników 148

6. Stosunki między Rzymem a Konstantynopolem 149

7. Wielkie Morawy i państwo bułgarskie 153

11. Konstantyn-Cyryl, jego wykształcenie i misje 157

1. Wykształcenie Konstantyna-Cyryla 161

2. Misje dyplomatyczne 164

12. Konstantyn-Cyryl, Metody i misja wielkomorawska 169

1. Kariera Metodego 170

2. Przygotowania do misji wśród Słowian 171

3. „Bracia Sołuńscy” na Wielkich Morawach i w Panonii 174

4. Pobyt w Wenecji i w Rzymie 175

5. Metody arcybiskupem Słowian 178

13. Europa Środkowo-Wschodnia, Bałkany i Europa Wschodnia w IX–X w. 183

1. Europa Środkowo-Wschodnia między IX a X w. 184

2. Dziedzictwo Konstantyna-Cyryla i Metodego w pierwszym państwie bułgarskim 185

3. Dalmacja, Chorwacja Panońska i początki średniowiecznej Serbii 190

4. Dziedzictwo Konstantyna-Cyryla i Metodego na Słowiańszczyźnie Wschodniej 192

5. Zachodniosłowiański świat i jego wejście w Christianitas 196

5.1. Cesarstwo w czasach Ottonów / 5.2. Księstwo Czech / 5.3. Królestwa Polski i Węgier

14. Język staro-cerkiewno-słowiański i alfabety do jego zapisu 203

1. Wynalezienie alfabetu głagolickiego 203

2. Głagolica i cyrylica 204

3. Najstarsze zabytki głagolickie i cyrylickie 212

15. Język staro-cerkiewno-słowiański a język cerkiewnosłowiański 215

1. Język cerkiewnosłowiański i jego redakcje 215

2. Standaryzacja języka cerkiewnosłowiańskiego 219

2.1. Fonetyka i morfologia / 2.2. Składnia / 2.3. Leksyka

16. Slavia Orthodoxa i Slavia Latina – historia społeczna i polityczna 227

1. Obszar Slavia Orthodoxa 228

1.1. Cesarstwo wschodniorzymskie i Konstantynopol / 1.2. Kościoły autokefaliczne / 1.3. Miasto: od Konstantynopola do Moskwy / 1.4. Tradycja monastyczna / 1.5. Slavia Orthodoxa jako „środziemie” między chrześcijańskim Zachodem a islamskim Orientem

2. Obszar Slavia Latina /234

2.1. Idea uniwersalizmu i królestwa / 2.2. Zamki i miasta / 2.3. Organizacja i kontrola społeczeństwa / 2.4. Powstanie pierwszych królestw słowiańskich

3. Tereny na pograniczu obszarów Slavia Orthodoxa i Slavia Latina  /241

17. Slavia Orthodoxa i Slavia Latina – kultura  /243

1. Obszar Slavia Orthodoxa  /243

1.1. Chrześcijański Wschód i pluralizm językowy / 1.2. Wierność wobec tradycji / 1.3. Neoplatonizm chrześcijański

2. Obszar Slavia Latina  /251

2.1. Monolityczność łaciny / 2.2. Odrodzenie antyku / 2.3. Ponowne odkrycie myśli Arystotelesa

3. Punkty wspólne i wzajemne uprzedzenia  /256

18. Slavia Orthodoxa i Slavia Latina – kwestia języka literackiego  /259

1. Obszar Slavia Orthodoxa  /260

1.1. Język cerkiewnosłowiański i nowożytne języki słowiańskie / 1.2. Redakcje języka cerkiewnosłowiańskiego: starobułgarska, staroserbska i staroruska / 1.3. Język cerkiewnosłowiański – relacje między poszczególnymi redakcjami / 1.4. Funkcje języka cerkiewnosłowiańskiego i powstanie języków narodowych / 1.5. Narodziny językowej polityki narodowej

2. Obszar Slavia Latina  /267

2.1. Łacina a dziedzictwo kultury klasycznej i chrześcijańskiej / 2.2. Narodziny literatur w językach narodowych / 2.3. Zagadnienie języka literackiego / 2.4. Stosunek języków narodowych do łaciny – dwa języki, jedna kultura

3. Dziedzictwo kulturowe Słowian w epoce współczesnej  /272

 

CZĘŚĆ III. Udział Słowian w tworzeniu Europy

19. Średniowieczne państwa słowiańskie – obszar Slavia Orthodoxa (XI–XV w.)  /277

1. Świat bizantyński – „śródziemie” między Wschodem i Zachodem  /277

2. Ostatnie najazdy ze Wschodu  /278

3. Ekspansja świata łacińskiego  /280

4. Kryzys władzy cesarskiej i powielanie bizantyńskiego modelu politycznego  /281

5. Monastycyzm słowiański  /281

6. Renesans bizantyński (XI–XII w.)  /283

7. Kryzys Rusi Kijowskiej  /285

8. Przełomowy wiek XIII  /288

8.1. Rozpad cesarstwa bizantyńskiego /8.2. Najazdy Mongołów /8.3. Księstwa ruskie 

9. Jesień wschodnioeuropejskiego średniowiecza (XIV–XV w.)  /297

9.1. Podbój Bałkanów przez Turków Osmańskich /9.2. Moskwa i uwolnienie się Rusi spod jarzma Mongołów/Tatarów /9.3. U źródeł konfliktu polsko-rosyjskiego

20. Obszar Slavia Orthodoxa między azjatyckim Wschodem i europejskim Zachodem  /309

1. Bogomilizm  /309

2. Bizantyński hezychazm /312

3. Upowszechnienie hezychazmu i drugi wpływ południowosłowiański /315

21. Słowiańskie państwa w średniowieczu. Obszar Slavia Latina (XI–XV w.) /323

1. Wspólna podroż – kształtowanie się świata zachodniego /323

2. Cesarz i papież /323

3. Chrystianizacja i germanizacja /326

4. Tworzenie się średniowiecznych państw (XI–XIII w.) /328

4.1. Królestwo Czech / 4.2. Królestwo Polskie / 4.3. Królestwo Węgier

5. Miasta i kultura /330

6. Krucjaty północne – powstanie Prus Wschodnich i Wielkiego Księstwa Litewskiego  /332

7. Integracja w świecie zachodnim i ekspansja na wschód (XIV–XV w.)  /334

7.1. Królestwo Czech / 7.2. Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie / 7.3. Królestwo Węgier

22. Jan Hus i ruch husycki  /343

1. Dynastia Luksemburgów i Czechy  /343

2. Nowe warstwy społeczne, reforma religijna i świadomość narodowa w Czechach  /343

3. Prekursorzy ruchu husyckiego  /345

4. Jan Hus i reforma Kościoła  /346

5. Potępienie i śmierć Husa na stosie podczas soboru w Konstancji  /347

6. Czeska reakcja: liga utrakwistów i radykalni husyci w Taborze  /348

7. Reakcja i rozwój  /349

8. Modele kulturowe i korzenie społeczne  /350

23. Humanizm i renesans na wschodnim wybrzeżu Adriatyku  /353

1. Obszar Istrii i Dalmacji od średniowiecza do czasów nowożytnych  /353

1.1. Wczesne średniowiecze (VI–X w.) / 1.2. Późne średniowiecze (XI–XV w.) / 1.3. Dalszy rozwój historyczny

2. Odrodzenie studia humanitatis na obszarze Adriatyku /356

3. Miasta i humanizm w Dalmacji  /358

3.1. Dubrownik / 3.2. Split / 3.3. Inne miasta i wyspy Dalmacji

4. Dalmatyński humanizm i literacki język chorwacki  /363

24. Humanizm, renesans i reformacja na obszarze słowiańskim  /365

1. Odnowa przy jednoczesnym spojrzeniu w przeszłość  /366

2. Obszar czeski i łużycki  /368

3. Obszar naddunajski i adriatycki  /372

4. Obszar polsko-litewski  /374

5. Rozwój języków narodowych i kształtowanie się świadomości narodowej /377

25. Moskwa – nowy Konstantynopol i trzeci Rzym  /379

1. Bizantyński model „symfonii władz” w Rosji – wielki książę i metropolita  /379

2. Sobór ferrarsko-florencki  /380

3. Upadek Konstantynopola i jego konsekwencje dla Europy Wschodniej  /381

4. Ruchy millenarystyczne  /382

5. Idea Moskwy jako trzeciego Rzymu  /385

6. Rola monastycyzmu i Kościoła rosyjskiego  /386

7. Umocnienie się i ekspansja Cesarstwa Rosyjskiego  /391

8. Spuścizna „trzeciego Rzymu” w nowożytnej i współczesnej Rosji  /393

CZEŚĆ IV. Umocnienie się Słowian w Europie nowożytnej i współczesnej

26. Barok i kontrreformacja w krajach słowiańskich  /397

1. Wojny religijne i Czechy  /397

2. Państwo polsko-litewskie, Moskwa a kwestia ukraińska  /398

3. Zagrożenie tureckie  /402

4. Ekspansja katolicyzmu i pedagogiczne dzieło jezuitów  /405

5. Kontrola nad kulturą i jej ideologiczne wykorzystanie  /408

6. Kultura barokowa  /410

7. Komunikacja literacka  /415

27. Modernizacja i sekularyzacja państw słowiańskich  /419

1. Ancien regime i nowe wyzwania w Europie Środkowo-Wschodniej, Europie Wschodniej oraz na Bałkanach  /419

2. Silny, lecz podzielony świat germański  /420

3. Kryzys Imperium Osmańskiego  /423

4. Rosja Piotra Wielkiego  /424

5. Zmiany na terenach słowiańskich  /427

6. Rozbiór państwa polsko-litewskiego  /427

7. Habsburgowie i Słowianie  /428

8. Rosja i Bałkany  /429

9. Poważne zmiany kulturowe: reforma edukacji /432

28. Wieki Słowian  /437

1. Kształtowanie się świadomości narodowej  /437

2. Narodziny ruchów narodowych  /440

3. Rozpad starego porządku, światowy konflikt, rewolucja rosyjska  /441

4. Druga wojna światowa i Europa po Jałcie  /446

5. Realny socjalizm i jego kryzys  /448

6. Narody słowiańskie po 1989 r.  /451

29. Myśl słowiańska między XIX a XX w.  /455

1. Od tożsamości etnicznej do przebudzenia narodowego  /455

2. Austroslawizm a narody słowiańskie  /458

3. Zwolennicy Zachodu i słowianofile w Rosji  /462

4. Rosyjski panslawizm i jego wpływ na świat słowiański  /463

5. Słowiańskie braterstwo i jego ideologiczne wykorzystanie w XX w.  /466

30. Podstawy i metody slawistyki  /469

1. Studia slawistyczne  /469

2. Poszukiwanie korzeni kulturowych i podejście porównawcze  /471

3. Kluczowe zagadnienia slawistyki  /474

4. Rola badań historiograficznych  /476

5. Możliwe perspektywy badawcze  /478

Zakończenie  /483

Bibliografia  /485

Aneks 1. Chronologia  /515

Aneks 2. Tabele morfologiczne języka staro-cerkiewno-słowiańskiego  /547