Skarb i pieniądz za Jana Kazimierza, Michała Korybuta i Jana III

Autor: Roman Rybarski

Rok wydania: 2015

Liczba stron: 418 

Okładka: twarda

Format: 17,0 cm x 24,0 cm

 

Niniejsza praca obejmuje czas od wstąpienia na tron Jana Kazi­mierza do końca panowania Jana III. Epoka ta wciąż budzi żywe zainteresowanie; toczą się o nią spory, nie zawsze utrzymane w ścisłych granicach nauki. Z natury rzeczy uwaga badaczy skupia się na dziejach politycznych i dziejach wojen; postacie ta­kie jak Jan Kazimierz i Jan III, Maria Ludwika i Maria Kazi­miera, Jeremi i Michał Wiśniowieccy - mają największą siłę atrakcyjną. Ale jak przedstawiał się w tym czasie skarb Rze­czypospolitej? Jak pokryto ciężary wojen zewnętrznych i do­mowych, z czego płynęły dochody państwa? Te pytania trakto­wane były raczej ubocznie, nie wywołały specjalnych, źródło­wych badań. A warto się nimi zająć. Nie tylko dlatego, że Polska w owym czasie przeżyła niezwykle ciężki kryzys finansowy i że trudno zrozumieć przyczyny i skutki wielkich działań wojennych, je­żeli się nie pozna ich mniej romantycznej, finansowej strony. Fiskalizm doszedł do wielkiego rozkwitu; a często zapomina się o tym, że i Polska miała momenty wielkiego fiskalizmu.

Za Jana Kazimierza i Michała I szuka się gwałtownie nowych źró­deł podatkowych. Zjawiają się w Polsce niezwykłe podatki, z których nie wszystkie weszły na stałe do systemu podatkowe­go. A że podatki nie mogły wystarczyć, Polska próbowała ra­tować się psuciem pieniądza; weszła na drogę inflacji złotowej i szelężnej. Bicie gorszego pieniądza, jego zalew, na tle ówczesnych warunków gospodarczych tak wewnętrznych, jak i zewnętrznych, przedstawia niezwykle interesujący problemat; inte­resujący zarówno historyka, jak i "zwykłego" ekonomistę. Zwróćmy jeszcze uwagę na to, że druga połowa XVII w. jest ważna w naszych dziejach skarbowych ze względu na stosunek skarbowości centralnej do skarbowości sejmikowej. A że w roz­woju instytucji przedstawicielskich sprawy podatkowe mają ogromną wagę, badania nad skarbowością mogą się wielce przydać i historykowi ustroju dawnej Polski. Wystarczy wspom­nieć, że w tej właśnie epoce podejmowane są próby, by odebrać sejmom wyłączność uchwalania podatków, by wywalczyć pew­ne uprawnienia w tej dziedzinie Radzie Senatu przy królu.

Sprawy skarbowe są powiązane licznymi węzłami z inny­mi sprawami publicznymi. Nie tylko z położeniem gospodar­czym kraju, bez uwzględnienia którego nie wyjaśni się ogól­nych zagadnień skarbowych, lecz również z polityką państwa i jego strukturą społeczną. Autor nie traci z oczu tych związ­ków. Ale uwydatniając je, musi skupiać główną uwagę na skar­bowości, gdyż inaczej zgubiłby się w nawale materiału i zszedł na boczne drogi. A tego materiału jest sporo, a zarazem wiele jest zagadnień niezbadanych, na które różnorodne a niewykorzystane dotychczas źródła rzucają nowe światło.

(opis wydawcy)

Spis treści:

Wstęp  /13

Przedmiot pracy  /13

Źródła i ich opracowanie /14

Siła nabywcza złotego  /16

CZĘŚĆ I. Ustrój prawno-skarbowy

Rozdział I. Zasadnicze uprawnienia skarbowe  /22

Pojęcie i rodzaje uprawnień  /22

Nakładanie danin publicznych  /23

Dyspozycja majątkiem i zadłużanie skarbu  /25

Prawa monetarna  /29

Prawo czynienia wydatków  /30

Uwagi ogólne  /33

Rozdział II. Skarb i wykonawcze władze skarbowe  /35

Różne rodzaje "skarbu"  /35

Podskarbiowie  /37

Administracja skarbowa /40

Trybunały skarbowe /42

Komisje zapłaty wojsku  /45

Skarb i podskarbu ziem pruskich  /47

Rozdział III. Kontrola skarbowa /51

Rodzaje kontroli  /51

Rachunki podskarbich koronnych  /52

Rachunki podskarbich litewskich  /56

Praktyka słuchania rachunków i projekty reformy /57

CZĘŚĆ II. Podatki

Rozdział I. Rodzaje dochodów; podatki na sejmach i sejmikach  /64

Klasyfikacja dochodów w rachunkach sejmowych  /64

Podatki deklarowane przez województwa i ziemie /67

Zastrzeżenia i warunki w deklaracjach podaktów  /71

Podatki uchwalane poza sejmem  /74

Podatki na sejmie i sejmikach na Litwie  /75

Poglądy na stosunek sejmików do sejmu w sprawach podatkowych  /77

Prawa podatkowe ziem pruskich  /79

Rozdział II. Podatki realne  /82

Rodzaje podatków realnych  /82

Pobór łanowy  /83

Prowiant na wojsko z łanów  /88

Dodatek z łanów wybranieckich  /89

Sejmikowe podatki do inwentarza i narzędzi pracy  /91

Podatek od sum procentujących się  /93

Podymne w Koronie  /94

Podymne na Litwie  /98

Rozdział III. Hiberna  /102

Przed rokuem 1649  /102

Konstytucje z 1649 r. i lat późniejszych  /104

Właściwości podatku hiberny  /108

Ciężar finansowy hiberny  /110

Dolegliwości hiberny  /116

Projekt reformy  /122

Rozdział IV. Kwarta  /126

Rodzaje dochodów kwarcianych /126

Wpływy z kwarty  /129

Gospodarka kwarciana /133

Kwarta na Litwie  /136

Rozdział V. Pogłówne generalne  /138

Pogłówne od ludności nieszlacheckiej  /138

Geneza pogłównego generalnego  /142

Pogłówne według instruktarza  /144

• Duchowieństwo  /145
• Urzędy senatorskie, dworskie i ziemskie  /146
• Szlachta bez urzędów /146
• Wojsko  /146
• Pracownicy ekonomiczni i administracyjni  /147
• Mieszczanie /147
• Kmiecie i inni poddani  /147

Wyniki finansowe pogłównego /150

Wpływy z pogłównego na Litwie  /154

Obciążenie pogłównym różnych grup ludności  /157

Procedura i trudności wykonania /163

Uwagi ogólne /167

Rozdział VI. Pogłówne żydowskie i tatarskie  /169

Pogłówne żydowskie  /169

Wysokość sumy repartacyjnej /170

Wpływy z pogłównego  /173

Inne obciążenia Żydów  /178

Pogłowie żydowskie na Litwie /181

Uwagi ogólne  /183

Pogłówne tatarskie na Litwie  /184

Rozdział VII. Donatywa kupiecka  /186

Podstawy prawne donatywy  /186

Wpływy z donatywy /188

Trudności wymiaru i poboru  /190

Donatywa na Litwie  /194

Wnioski ogólne  /196

Rozdział VIII. Opodatkowanie trunków  /197

Uniwersał z 1629 r.  /197

Czopowe  /198

Kolekta piwna  /202

Szelężne /204

Dochody z szelężnego i administracja  /206

Obciążenie szelężnym miast i wsi  /209

Czopowe i szelężne na Litwie /212

Wpływy ze składanego winnego  /214

Dzierżawa i administracja składnego winnego  /217

Wnioski ogólne  /221

Rozdział IX. Cła /223

Fiskalny charakter ceł /223

Taryfy cła zwyczajnego i generalnego  /225

Cła litewskie  /228

Wyniki finansowe ceł /230

Administracja i dzierżawa /232

Nadużycia administracji  /240

Wnioski  /243

Rozdział X. Akcyza /245

Geneza i podstawy prawne  /245

Stawka podatkowa i przedmiot opodatkowania  /252

Postępowanie podatkowe  /255

Dochód z akcyzy  /258

Akcyza na Litwie  /262

Uwagi ogólne  /262

Rozdział XI. Monopolium tabaki i papieru  /265

Geneza i podstawy prawne  /265

Wpływy podatkowe i administracja  /268

Monopolium tabaczane na Litwie /270

Uwagi ogólne /271

Rozdział XII. Ogólne wpływy podatkowe i ewolucja podaktów /273

Wpływy podatkowe w Koronie do 1681 roku  /273

Wpływy podatkowe w Koronie od 1681 roku  /275

Wpływy podatkowe na Litwie /278

Etapy polityki podatkowej  /279

Podatki stałe i uchwalane od sejmu do sejmu  /284

Inne właściwości systemu podatkowej /286

CZĘŚC III. Pieniądz

Rozdział I. Polityka monetarna w okresie przedinflacyjnym(1649-1659)  /292

Zakres zagadnień /292

Polityka monetarna w pierwszych latach Jana Kazimierza  /293

Postanowienia z 1654 r. i sprawy mennicze w czasie wojny szwedzkiej /297

Konstytucja z 1658 r.  /298

Stanowisko ziem pruskich  /299

Rozdział II. Inlacja szelężna i złotowa  /301

Konstytucja z 1659 r.  /301

Kontrakty mennicze do 1663 r.  /302

Kontrakty mennicze lwowskiej Komisji Zapłaty Wojsku i Rady Senatu; pieniądz na Litwie /304

Mennice po roku 1666  /308

Ilość wybitej monety szelężnej i złotowej  /310

Zalew złej monety  /313

Ziemie pruskie wobec zmian ustroju pieniężnego  /319

Przyczynki do prawy Boratyniego /320

Dochody skarbu z pieniądza  /322

Rozdział III. Reakcja na inflację i jej skutki ekonomiczne /326

Ocena skutków zepsucia pieniądza /326

Polityka monetarna po inflacji  /328

Inflacja a ceny  /333

Następstwa gospodarcze  /339

CZĘŚĆ IV. Dochody nadzwyczajne i operacje pożyczkowe /344

Klasyfikacja dochodów nadzwyczajnych  /344

Sprzedaż majątku państwowego  /346

Wpłaty za indygenaty i nobilitacje /347

Ofiary i subsydia  /348

Zaległości płacy wojsku i inne zaległosci /351

Wpływy z pożyczek i wielkość zadłużenia /355

Rodzaje długów  /356

Razem dochody nadzwyczajne /360

Rozdział II. Wydatki państwa /362

Statystyka wydatków /362

Wydatki publiczne poza rachunkami sejmowymi /364

Wydatki wojskowe  /365

Wydatki na sprawy zagraniczne /367

Prowizje i pensje /370

Różne wydatki osobowe i rzeczowe /371

Rozdział III. Dochody skarbu królewskiego /374

Skarb królewski w ustroju skarbowym /374

Dochody skarbu królewskiego w Koronie  /375

Dochody skarbu królewskiego na Litwie /381

Uwagi ogólne /384

Zakończenie  /386

1. Wielkość dochodów skarbowych /386

2. System podatkowy /388

3. Siła płatnicza i stan gospodarczy /390

4. Bierność w polityce ekonomicznej /394

Tablice statystyczne /397

Źródła archiwalne i objaśnienie cytatów /411

Skorowidz osób i miejscowości /413