Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku

Autorka: Irena Matus

Rok wydania: 2013

Liczba stron: 620

Okładka: twarda

Format: 17,00 cm x 24,00 cm

Uwagi - okładka z lekkimi zatarciami

„Rozprawa stanowi, bez wątpienia, unikalny, niezwykle cenny wkład w ustalenie wydarzeń związanych z upadkiem unii i restytucją prawosławia w obwodzie białostockim. Całość jest dobrze skonstruowana i stanowi ważne kompendium wiedzy na ten temat. Autorka pracowała w oparciu o niewykorzystane dotąd źródła. Czytelnik obeznany z problematyką będzie odbierał treść rozprawy jako wiarygodny materiał uzupełniający jego wiedzę. Kluczową rolę w rozważaniach Autorki odgrywa bp Józef Siemaszko, któremu Autorka poświęciła dużo uwagi, miejscami opisując niezwykłe szczegóły jego życia i działalności, nie zawsze dotychczas znane i oczywiste. Pracę cechuję dynamika myśli, czyta się ją swobodnie, jest ciekawa i absorbująca”.
Z recenzji bp dr hab. Jerzego (Pańkowskiego), prof. ChAT

Spis treści:

Wstęp  /19

1. Z dziejów Cerkwi unickiej  /33

1.1. Unia brzeska w zarysie historycznym  /33

1.2. Sytuacja Cerkwi unickiej pod koniec XVIII i na początku XIX wieku /49

1.3. Przekształcenia w Cerkwi unickiej w latach 20. i na przełomie lat 20. i 30. XIX wieku  /62

1.4. Józef Siemaszko jako biskup litewski /70

2. Parafie unickie w latach 30. XIX wieku w obwodzie białostockim /79

2.1. Stan parafii i dekanatów unickich /79

2.2. Reorganizacja sieci parafialnej  /86

2.3. Sytuacja ekonomiczna parafii  /92

2.4. Wierni obrządku greckokatolickiego w świetle statystyki   /99

2.5. Praktyka religijna unitów  /111

2.5.1. Przystępowanie do spowiedzi i Świętej Komunii  /111

2.5.2. Kontrowersje wokół udzielania unitom chrztu przez księży łacińskich  /115

2.6. Zmiana obrządku /115

2.6.1.Unici a prawosławie /117

2.6.2. Przechodzenie unitów na obrządek łaciński  /122

2.6.3. Polityka władz wobec przechodzenia unitów na rzymski katolicyzm /124

2.6.4. Konwersje unitów w obwodzie białostockim  /127

2.6.5. Próby pozyskania byłych unitów /132

2.6.5.1. Dekanat bielski /134

2.6.5.2. Dekanat białostocki /149

2.6.5.3. Dalsze losy byłych unitów  /153

2.6.6. Relacje na płaszczyźnie grekokatolicy a rzymscy katolicy /157

3. Od unickiego pardocha do prawosławnego duchownego /161

3.1. Kler unicki w przededniu kasaty unii  /161

3.2. Zmiany w procedurze święceń kapłańskich  /169

3.3. Szaty kapłańskie - od komż do ryz  /172

3.4. Sytuacja rodzinna kleru unickiego  /176

3.5. Położenie materialne duchowieństwa /180

3.5.1. Podstawowe źródła utrzymania /180

3.5.2. Dziesięcina /183

3.5.3. Wsparci finansowe ze strony państwa /186

4. Rola oświaty duchownej w procesie restytucji prawosławia /189

4.1. Zarys dziejów szkolnictwa unickiego /189

4.1.1. Działalność oświatowa kanonika brzeskiego Antoniego Sosnowskiego  /199

4.1.2. Edukacja czasów Wileńskiego Okresu Szkolnego  /201

4.1.3. Projekty oświatowe Józefa Siemaszki  /203

4.2. Litewskie Seminarium Diecezjalne w Żyrowicach /205

4.2.1. Kontrowersje wokół powołania seminarium /205

4.2.2. Wkład seminarium w restytucję prawosławia w diecezji /207

4.3. Niższe szkoły duchowne /211

4.3.1. Szkoła duchowna w Kobryniu /211

4.3.2. Szkoła duchowna w Supraślu  /212

4.4. Edukacja służby cerkiewnej  /215

4.4.1. Kandydaci  /216

4.4.2. Uczniowie /219

4.4.3. Absolwenci /221

4.5. Kursy teologiczne przy konsystorzu w Żyrowicach /222

4.5.1. Znajomość teologii, liturgiki i języka starocerkiewnosłowiańskiego wśród kleru  /222

4.5.2. Szkolenie z zakresu wschodniej obrzędowości  /226

4.5.3. Kursanci z obwodu białostockiego - egzaminy  /228

5. Proces powrotu do tradycji liturgii wschodniej /235

5.1. Nabożeństwa unickie /235

5.1.1. Innowacje łacińskie /240

5.1.2. Powrót do greckowschodnich liturgii śpiewanych  /242

5.2. Wymiana utensiliów /242

5.2.1. Od monstrancji do darochranitielic  /251

5.2.2. Zakup utensyliów cerkiewnych w Rosji  /263

5.2.3. Ponowne wprowadzenie znamienników  /265

5.3. Wymiana druków unickich na synodalne /265

5.3.1. Wyposażenie świątyń w unickie księgi liturgiczne /265

5.3.2. Zaopatrzenie w mszały synodalne i inne księgi liturgiczne /266

5.3.3. Deklarowanie zgody na przyjęcie mszałów synodalnych /269

5.3.4. Reakcja kleru na wprowadzenie służebników synodalnych /270

5.4. Od języka polskiego do rosyjskiego  /274

5.4.1. Język polski - językiem Cerkwi unickiej /274

5.4.2. Wprowadzenie języka rosyjskiego do dokumentacji cerkiewnej  /278

6. Zmiany wnętrz świątyń unickich /283

6.1. Obraz wnętrz cerkwi unickich /283

6.1.1. Łacińskie elementy wystroju  /283

6.1.2. Maniera ikonografii unickiej  /289

6.2. Restytucja ikonostasów, stołów ofiarnych i prestołów zgodnie z obrządkiem greckowschodnim /294

6.2.1. Wstępne rozporządzenia /296

6.2.2. Trudności w realizacji rozporządzeń  /298

6.2.3. Instalacja ikonostasów - trudności  /303

6.2.4. Prace malarskie przy ikonostasach /317

6.3. Demontaż bocznych ołtarzy  /327

6.4. Usuwanie organów, wycofywanie muzyki instrumentalnej /332

6.5. Usuwanie ambon i pozostałych łacińskich elementów wystroju /342

6.6. Konflikty na tle wprowadzonych zmian  /345

7. Kler unicki wobec powrotu do prawosławia  /361

7.1. Deklarowanie gotowości do przejścia na prawosławie  /361

7.2. Sprzeciw duchowieństwa w dekanacie bielskim /372

7.2.1. Odmowa złożenia deklaracji i reakcja władz duchownych /372

7.2.2. Próba wciągnięcia wiernych do protestu w parafiach Czyże i Nowe Berezowo /391

7.2.3. Dochodzenie władz świeckich i duchownych  /394

7.2.4. Kłopoty duchownych z obejmowaniem parafii po odsuniętych proboszczach /400

7.2.5. Konsekwencje wobec opornych  /404

7.2.6. Sprawa księdza Antoniego Sosnowskiego w Kleszczel  /419

7.2.7. Wygaśnięcie smuty kleszczelowskiej  /422

8. Bazylianie  /429

8.1. Zgromadzenie, struktury i reorganizacja /429

8.2. Konflikt bazylianie - kapituła brzeska /438

8.3. Osłabianie pozycji zakonu /448

8.4. Bazylianie a proces restytucji prawosławia  /451

9. W nowych realiach /459

9.1. Oficjalna kasata unii kościelnej /459

9.1.1. Działania poprzedzające kasatę unii  /459

9.1.2. Sobór w Połocku i reakcje władz centralnych /464

9.1.3. Sytuacja w obwodzie białostockim po zniesieniu unii  /467

9.2. Cerkiew prawosławna w latach 1839-1842  /473

Zakończenie /485

Aneksy

Aneks 1. Biogram Antoniego Sosnowskiego /493

Aneks 2. Kontrowersje wokół podziału dziesięciny  /504

Aneks 3. Sprawa dotacji na rzecz cerkwi unickich w majątkach państwowych /520

Biogramy hierarchów i duchownych kościołów unickiego, prawosławnego i łacińskiego  /529