Rzeczpospolita szlachecka we francuskich starodrukach (1573-1795)

Autorka: Teresa Malinowska

Rok wydania: 2020

Liczba stron: 351

Okładka: twarda

Format: 17,5 cm x 24,0 cm

"[...] Francja i Polska przedstawiały dwa odmienne modele monarchii. Kontakty Francuzów z Rzecząpospolitą szlachecką były więc zderzeniem się z odmienną - choć też nie całkowicie nieznaną - kulturą polityczną. Z tego względu ich stosunek do polsko-litewskiego ustroju stawał się znaczący. Ta odmienność pobudzała do refleksji i do licznych porównań, które sami formułowali. Reakcje akceptacji lub odrzucenia w dużej mierze odzwierciedlały, przez porównanie, ich stosunek do tego co działo się w ich własnym kraju, gdyż przykład polski sam w sobie wprowadzał ideę alternatywy do systemu francuskiego.

Takie podejście w pełni wpisuje się w aktualne nurty historiografii zarówno polskiej, jak i francuskiej. Historycy francuscy przez długi okres przyjmowali punkt widzenia scentralizowanej monarchii w swoich badaniach o instytucjach i myśli politycznej ancien regime`u. Wynikła z tego zbyt deterministyczna wizja historii ancien regime`u jako nieuchronny marsz ku absolutyzmowi. Szlachecka myśl polityczna sprzeciwiająca się monarchii absolutnej była przy tym uważana za jałową i bezmyślną. Była zatem pomijana, wręcz zapomniana."

(fragment Wstępu)

Spis treści:

Wstęp  /11

Rozdział 1. Polska elekcja i prawo do oporu we francuskiej myśli politycznej w dobie tzw. wojen religijnych  /33

1. Polsko-litewska monarchia elekcyjna: wzór monarchii mieszanej przeciwko absolutnej władzy królewskiej  /35

1.1. Rzeczpospolita szlachecka w literaturze protestanckich "tyranomachów": ilustracja teorii umowy między rządzącymi a rządzonymi (1573-1584)  /35

1.2. Historia i bieżące wydarzenia Rzeczypospolitej: uzasadnienie oporu i tyranobójstwa w pismach Ligii katolickiej (1584-1593)  /48

2. Dwór królewski wobec polskiego systemu politycznego: od okolicznościowej pochwały do trwałej refutacji  /59

2.1. Ostrożna pochwała Rzeczypospolitej szlacheckiej w czasach elekcji Henryka Walezego (1573-1574)  /59

2.2. Kłamstwo i przemilczenie: zaprzeczenie polskiej detronizacji Henryka III (od czerwca 1574 r.)  /70

2.3. Polityczno-teologiczne uzasadnienie monarchii absolutnej a teoretyczna dyskwalifikacja Rzeczypospolitej szlacheckiej (od 1575 r. do pierwszej połowy XVII w.)  /72

Rozdział 2. Deprecjacja Rzeczypospolitej szlacheckiej przez francuskich pamiętnikarzy i podróżników za panowania Ludwika XIV (1643-1715)  /85

1. Rzeczpospolita szlachecka w myśli politycznej Frondy: ciągłość ideałów szlacheckich na początku panowania Ludwika XIv  /86

1.1. Ponowne odkrycie Rzeczypospolitej szlacheckiej w przeddzień Frondy /86

1.2. Rzeczpospolita w pismach Frondy (1648-1653)  /94

1.3. Polska w Memoires de res-noble et tres-illustre Gaspard de Saulx, czyli o ciągłości myśli i buntów szlacheckich z XVI i XVII w.  /100

2. Kryzysy państwa polsko-litewskiego: podkreślenie skuteczności francuskiej monarchii absolutnej za panowania Ludwika XIV  /104

2.1. Szybkość działania, dyscyplina, tajemnica: skuteczność monarchii absolutnej wobec słabości rządów przedstawicielskich  /107

2.2. Kwestia kozacka i chłopska a potępienie "tyranii panów"  /123

2.3. Polski konflikt inter maiestatem ac libertatem: potępienie buntów szlacheckich  /129

3. Ograniczenia absolutnych rządów Ludwika XIV w świetle kilku poloników  /138

3.1. Szlachta polska a francuska nostalgia za czasami świetności rodów arystokratycznych  /138

3.2. Zewnętrzna krytyka Ludwika XIV: analiza dwóch poloników przeciwko Królowi Słońce  /141

3.3. Dyskretna obecność Polski w myśli hugenockiej emigracji: przypadek Jurieu-Bayle  /145

Rozdział 3. Odnowa debaty wokół polskich instytucji we Francji Ludwika XIV  /148

1. Rzeczpospolita szlachecka we francuskiej debacie o "germanizmie" i feudalizmie. Utworzenie pojęcia `polskiej anarchii feudalnej`  /149

1.1. Polska w pismach Henriego de Boulainvilliers`a na rzecz arystokratycznej krytyki monarchii absolutnej  /150

1.2. Przykład Rzeczypospolitej w służbie parlamentarnej opozycji jansenistów  /154

1.3. Polska w dziełach Monteskiusza: potępienie "despotyzmu arystokratycznego"  /161

1.4. D`Argenson i Wolter: oszczercy rządów feudalnych, główni twórcy pojęcia "polskiej anarchii feudalnej"  /164

2. Projekt reformatorski Stanisława Leszczyńskiego i jego recepcja we Francji: ku rehabilitacji Rzeczypospolitej szlacheckiej we francuskiej debacie politycznej  /170

2.1. Głos wolny wolność ubezpieczający: synteza zalet i wad Rzeczypospolitej szlacheckiej  /170

2.2. Gaspard de Real: stanisławowe krytyki w służbie obrony monarchii absolutnej  /178

2.3. Lektura Coyera: dwuznaczny obraz Polski w oświeceniowym republikanizmie  /183

3. Polonika francuskich preceptorów: echo prób reformatorskich familii /191

3.1. Essai politique sur la Pologne (1764): odbicie polskiego życia politycznego z lat 40. XVIII w.  /192

3.2. Pyrrhys de Varille w obronie króla-patrioty" (1764)  /196

Rozdział 4. Rzeczpospolita szlachecka w latach 1767-1773: teren doświadczalny projektów reformatorskich francuskiego Oświecenia /203

1. Wolter: absolutyzm "oświecony" przeciwko polskiemu "fanatyzmowi"  /206

2. Mably i Rousseau: republikańscy doradcy konfederacji barskiej  /215

2.1. Du gouvernement et des lois de la Pologne księdza Gabriela Bonnota de Mably  /216

2.2. Considerations sur le gouvernement de Pologne Jana Jakuba Rousseau  /227

3. Fizjokraci: między szlachecką anarchią a moskiewskim despotyzmem  /238

Rozdział 5. Od pierwszego rozbioru do czasów rewolucji: świat Burbonów i Sarmatów wobec politycznej nowoczesności  /253

1. Debata wokół pierwszego rozbioru: opinia francuska i europejska między potęgą monarchów a prawami narodów  /254

1.1. Propaganda rozbiorców: unia "oświeconych" monarchów przeciwko "archaicznej" Rzeczypospolitej  /254

1.2. Refutacje deklaracji Wiednia, Berlina i Petersburga: oświeceni despoci przez "Trybunałem Narodów"  /259

1.3. Stanisław August wobec konfederatów barskich: próba unii między monarchią a republikanami  /268

2. Konstytucja 3 maja: reforma czy rewolucja?  /275

2.1. Prasa monarchistyczna: między odrzuceniem "polskiej rewolucji a pochwałą jej "mądrości reformatorskiej"  /278

2.2. Pisma rewolucyjne: między pochwałą polskiego postępu a potępieniem "rzekomej rewolucji  /283

2.3. Rok 1792 w prasie rewolucyjnej: apel o rewolucję ludową i bez króla  /292

3. Powstanie kościuszkowskie oczami Francuzów  /295

3.1. Insurekcja w prasie Terroru: zwierciadło francuskich wydarzeń rewolucyjnych?  /296

3.2. Polonika III roku rewolucyjnego: insurekcja kościuszkowska - porażka wojenna, ale narodzenie nowoczesnego narodu?  /301

3.3. Porażka sarmackiej Rzeczypospolitej w oczach kontrrewolucjonistów: szczęśliwe zwycięstwo "oświeconego absolutyzmu czy smutny upadek starego porządku? / 311

Zakończenie  /317

Źródła i bibliografia  /327