Rok 1863 – Stanisław Koźmian

Autor: Stanisław Koźmian

Rok wydania: 2024

Liczba stron: 668

Okładka: miękka

Format: 17,0 cm x 24,0 cm 

„Rok 1863” Stanisława Koźmiana to książka poświęcona geopolitycznym uwarunkowaniom Powstania Styczniowego. Autor, tworzący polityczne środowisko krakowskich „Stańczyków” i będący krytycznym obserwatorem, a poniekąd i uczestnikiem tamtych wydarzeń, analizuje przyczyny i skutki powstania, zwracając szczególną uwagę na błędy popełnione zarówno przez „czerwonych”, jak i „białych” przywódców zrywu. Koźmian kreśli realistyczny obraz konfliktu oraz dramatyczne konsekwencje nieprzemyślanych decyzji politycznych. Książka ta jest jednym z najważniejszych głosów w dyskusji nad polskimi zrywami narodowymi.

(opis wydawcy) 

Spis treści:

TOM I

Rozdział I. Cel i rozkład książki 13

Rozdział II  /15

Wybuch powstania. Zapatrywanie się na ten wypadek i rozumowanie. Pierwsze wiadomości z Paryża. Przyjazd do Krakowa wraz z Ludwikiem Wodzickim. Jakie postanowienie ma powziąć Galicja? Spisek i Ława. Konserwatyści i ich usposobienie. Czas. Różne teorie. Niema widoków obcej pomocy. Parcie spisku i ruchu. Stawiamy opór. Komitet dla rannych. Półśrodek. Dalsze wiadomości z Paryża usuwają wszelkie nadzieje obcej pomocy. Powstanie nie na rękę cesarzowi Napoleonowi. Głosy półurzędowych dzienników francuskich. Monitor o powstaniu. Mowa ministra bez teki Billault. Zdążamy do potępienia powstania. Przedtem znosimy się z białymi w Warszawie. Ich odpowiedź. Żądamy stanowczego słowa od Hotelu Lambert

Rozdział III  /28

Hotel Lambert przesyła kuriera z instrukcją spiesznego zaniechania powstania. Cyfrowana depesza odwołująca te instrukcje. Trzeba jak najdłużej przetrzymywać walkę. Przełom. Zmiana w zachowaniu się rządu francuskiego i jego organów. Występienia dzienników i ministrów angielskich. Postępowanie władz austriackich w Galicji. Zachowanie się dzienników wiedeńskich. Listy Hotelu Lambert, objaśniające cyfrowany telegram. Zmiana położenia. Konwencja prusko-rosyjska z dn. 8 lutego. Ojców i Miechów. Langiewicz. Przyjazd Stanisława Tarnowskiego z Paryża do Krakowa. Józef Szujski i grono krakowskie. Wysłanie Ludwika Wodzickiego do Paryża. Powody popierania powstania. Zwrot w położeniu europejskim. Konwencja i jej losy. Misja ks. Ryszarda Metternica. Ks. Metternich wyjeżdza do Wiednia. Widoki poważne.

Rozdział IV  /48

Dymisja członków Rady Stanu, Rząd tajny i dyktatura Langiewicza. Udaję się do jego obozu w Goszczy z poleceniami Hotelu Lambert. Rozmowa z Langiewiczem. Grochowiska. Oddziałanie upadku dyktatury na zewnątrz i wewnątrz.

Rozdział V  /56

Misja ks. Metternicha. Instrukcje cesarza Napoleona. Poważne widoki. Usposobienie jakie ks. Metternich zastaje w Wiedniu. Misja ks. Metternicha zakończona jego powrotem do Paryża 23 marca. Pierwsze początki interwencji dyplomatycznej. Ważność wyjazdu ks. Metternicha do Wiednia i jego misji, w skutku czego wciągnięci jesteśmy w wypadki. Potrzeba popierania powstania ze względów zewnętrznych. Odnośne instrukcje Hotelu Lambert. Paweł Popiel w Paryżu. Grono Krakowskie popiera, a następnie przystępuje do powstania. Pomocnicza organizacja narodowa w Galicji. Wpływ upadku dyktatury na wypadki. Pozostaje tajny Rząd Narodowy. Rozmowa ks. Czartoryskiego z Napoleonem III o rozbiciu Langiewicza. Wstępuję do redakcji Czasu. Progeam. Biuro Krakowskie dla zagranicy. Przesady. Słowa Bismarcka.

Rozdział VI  /64

Brak wiadomości o skutku misji ks. Metternicha. Nasz niepokój. Wysłany jestem do Paryża. Rozmowa w Wiedniu z ks. Leonem Sapiehą. Rochebrune. Moje na wstępie w Paryżu urażenie. Hotel Lambert. Rozmowa ks. Czartoryskiego z Napoleonem III. Niepowodzenie misji ks. Metternicha. Odpowiedź jaką przywiózł. Interwencja dyplomatycza. Opinia publiczna. Krzyżujące się wpływy w radzie koronnej. Rozprawy w senacie nad sprawą polską. List cesarza do ministra Billault. Rozmowa z Walewskim. Wizyta u pani Walewskiej. Rozmowa zz panią Cornu i myśli oraz usposobienie cesarza. Nie chce mnie przyjąć. Mój sąd o położeniu i o cesarzu. Obiad z obywatelami z wszystkich części Polski. Moje przemówienie. Powody niezaniechania powstania. Pożegnanie. Walewski jako ostatnie słowo przysyła mi numer La Patrie, z oficjlną wzmianką o przebiegu układów. Wracam do Krakowa.

Rozdział VII  /85

Rozmowa z Adamem Potockim po powrocie z Paryża. Jadę do Lwowa. Komitet narodowy dla Wschodniej Galicji. Franciszek Smolka. Oczekiwanie interwencji dyplomatycznej. Stosunki z tajnym Rządem Narodowym w Warszawie. Ks. Władysław Czartotyski przedstawicielem tego rządu za granicą.

Rozdział VIII. Amnestia  /89

Rozdział IX. Interwencja dyplomatyczna  /95

Rozdział X /105

Dymisje Rad powiatowych i gubernialnych. Dymisja arcybiskupa Felińskiego jako członka Rady Stanu. Nominacja generała Berga. Wypadki wewnętrzne. Sierakowski na Litwie. Rząd Narodowy. Meksyk. Wzięcie Puebli. Oddziały galicyjskie. Władze austriackie. Julian Dunajewski. Wybuch na ulicy

Rozdział XI  /149

Murawiew. Ustąpienie Wielopolskiego. Berg. Zmiany w Rządzie Narodowym. Dawny Rząd Narodowy powraca. Niepodległość. Wyprawa na Wołyń. Odessa. Dymisja Walewskiego. Dalszy ciąg interwencji dyplomatycznej. Odpowiedź księdza Gorczakowa i zachowanie się mocarstw. Zjazd w Frankfurcie. Złudzenia i nadzieje. Myśl uznania powstania za stronę wojującą przez odsądzenie Rosji od prawa posiadania Polski. Myśl okupacji austriackiej. Zamach na Rząd Narodowy. Traugutt. Zamach na Berga. Nowa walka z Rządem Narodowym o Galicję. Traugutt staje na czele Rządu Narodowego. Mierosławski. Aresztowania w Galicji. Stanisław Tarnowski aresztowany. W ks. Konstanty. Pomyślniejszy zwrot w Wiedniu. Cesarz Napoleon występuje z myślą kongresu. Kongres nie przychodzi do skutku. Nie otrzymujemy hasła do odwrotu. Meksyk. Sprawa księstw duńskich. Bismarck.

Rozdział XII  /169

Opłakany stan kraju. Rząd Narodowy. Hasła. Zawieszenie Czasu. Stan oblężenia w Galicji. Samozwańczy Rząd Narodowy w Warszawie. Oparcie mu się w Krakowie. Ostateczna rozmowa cesarza Napoleona z ks. Czartoryskim. Cesarz zaleca stanowczo zaniechanie powstania. Przemawiamy zazakończeniem powstania. Oświadczenia Czasu. Odsuwamy się od wszelkiego działania. Uwagi końcowe.

TOM II

Rozdział I  /183

Przyczyny upadku państw. Wielkość upadku w stosunku prostym do przyczyn. W tym samym stosunku trudności odbudowania. Stopień upadku państwa polskiego; jego podwójna przyczyna. Stąd wynikające trudności w rozwiązaniu zadania polskiego. Niepodległościcel, warunek niezbędny i środek. Byt narodowy musi być sam dla siebie celem. Upadek ducha publicznego i podniecanie takowego. Obojętność i gorączka. Droga pośrednia. Wychowanie dwóch ostatnich pokoleń. Niepodległość i obca pomoc. Interes europejski i granice 1772 r. Litwa i Prowincje Południowo-zachodnie. Uniemożebnienie kompromisowego rozwiązania zadania polskiego pod panowaniem rosyjskim. Poświęcenie rzeczywistości. 

Rozdział II  /194

Stan społeczeństwa polskiego od 1831-1856 r. Prostacja i apatia. Spiski i gorączka. Kraj i emigracja. Wynikłe stąd wychowanie pokolenia. Dwa ważne wypadki. Zmiana tronu w Rosji i rządy Napoleona III we Francji. Korzyści niebezpieczeństwa. Aleksander II. Zmiana tronu, systemu i reformy. To wszystko mogło być przez Polaków zużytkowanym. Co temu stanęło na przeszkodzie? Powody wewnętrzne. Wpływy zewnętrzne. Zasada narodowości postawiona przez Napoleona III. Trudny do zrozumienia dla potomnych wpływ Napoleona III. Wiara w niego. Jej powody w Polsce. Zamiary Napoleona III względem sprawy polskiej i zawierzenia. Myśli Napoleońskie. Rozmowa z ks. Albertem angielskim. Zygmunt Krasicki. Książęta Czartoryscy. Adam Potocki. Hr. Aleksander Walewski. Pierwsza jego rozmowa polityczna z Andrzejem Koźmianem. Początki rad i zwierzeń poufnych. Wojna włoska. W tych okolicznościach powstać musiała sprawa polska; szło o to, czy zbawczo, czy zgubnie. Wygórowane wyobrażenie o sobie narodu polskiego. Wpływ mylnej nauki historii i wpływ poezji. Stąd błędny sąd o położeniu. Odzuskanie bytu państwowego niemożliwe bez obcej pomocy. Zbrojne powstanie winno być wykluczone w Polsce. Pośrednia droga. Galicja wstąpiła na nią. Adres do ministra stanu Schmerlinga z 4 stycznia 1861 r. Andrzej Zamoyski.

Rozdział III  /211

Przyczyny ruchu polskieggo. Napoleon III. Jego działanie w sprawie polskiej od wojny krymskiej do wypadków warszawskich. Wojna krymska. Kongres paryski. Napoleon III szuka załatwienia sprawy polskiej za pomocą Rosji przez ścisłe z nią stosunki i stopniowe ustępstwa Rosji na rzecz Polski, Francji na rzecz Rosji na wschodzie. Granica Renu. Memoriał ks. Adama Czartoryskiego dla hr. Morny, jadącego na koronację cesarza Aleksandra II. Dalsze rokowania Francji z Rosją. Równoległe postępowania Aleksandra II względem Polaków i bieg wypadków w kraju. Zjazd w Stuttgarcie. Obietnice Aleksandra II, które zadawalają Napoleona III. Towarzystwo Rolnicze. Napoleon III stawiając zasadę narodowości, zespala się ze sprawą polską, chociaż bezpośrednio ma na celu włoską. Wojna włoska zmusza Napoleona III do ściślejszych jeszcze z Rosją stosunków. Aleksander II nie chce się dać skłonić  do zaboru Galicji. Cesarz Napoleon nie porzuca myśli rozwiązania sprawy polskiej za pomocą Rosji, odpycha w 1860 r. przymierze z Austrią. Polecenie dane przez hrabiego Gołuchowskiego ks. Czartoryskiemu. Cesarz Napoleon żywi jak najlepsze a daleko idące nadzieje co do rozwiązania sprawy polskiej przez Rosję. Widoki bezmyślne związku Francji z Rosją dla Polski mają być zmarnowane. Wychowanie polityczne społeczeństwa polskiego. Dalszy wpływ dwóch emigracji, szalonej i rozsądnej. Wpływ piśmiennictwa polskiego. Dzienniki francuskie piszące z natchnieniem i za pieniądze polskie, zwiększają złudzenie. Wieści o przewrotach w Rosji.

Rozdział IV. Krótki rys wypadków w kraju od wojny włoskiej w 1859 r. do powstania polskiego w 1863 r.  /233

Rozdział V  /259

Udział czterech w kraju czynników w katastrofie. O pierwszych przemówieniach Aleksandra II do Polaków. Myle porównanie położenia Polski do położenia Włoch. Wpływ tego porównania na ruch Polski. Mierosławski. Demonstracje dziełem spisku w różnych jego odcieniach. Jakie wrażenie wywołują demonstracje warszawskie. Zachowanie się Napoleona III wobec demonstracji i wypadków lutowych 1861 r. Postępowanie rządu i władz rosyjskich z demontracjami. Dwojakie jego powody. Rozmowa Napoleona III z ambasadorem Kisielewem. Towarzystwo Rolnicze i demontracje uliczne. Biali. Nie spełniają swojego zadania i powołania. Przyczyna główna dalszych błędów i katastrofy. Celem pierwszym, który należało sobie postawić było położenie końca spiskowi i demonstracjom, zażegnanie powstania. Nie następuje odłączenie się białych od demontracji. Biali demonstracji nie potępiają. Brak odwagi cywilnej. Hotel Lambert nie przychodzi białym z pomocą. Błędne koło. Bez wojny obrana droga musi prowadzić do zguby. Misje powierzone przez białych hrabiemu Stanisławowi Platerowi oraz innemu wysłannikowi. Nie było żadnych widoków wojny. Pomimo tego biali nie potępiają ruchu. Na skrzydłach demonstracji ukazje się Wielopolski.

Rozdział VI /278

Wstąpienie Wielopolskiego do rządu. Aleksander Wielopolski. Rozdział społeczeństwa i działania politycznego na trzy części. Biali. Wielopolscy. Czerwoni. Ogólne przyczyny oddalające białych od Wielopolskiego. Niepodległość i wiara w obcą pomoc powodami i wymówkami dla których biali nie popierają Wielopolskiego. Dlaczego biali wobec niebezpieczeństwa spisku oraz wskazówek, że wojny o Polskę nie będzie, nie dokonali zwrotu i nie połączyli się z Wielopolskim? Dlaczego Wielopolski nie pozyskał białych? Zniesienie Towarzystwa rolniczego. Żałoba narodowa. Hotel Lambert i Wielopolski. Dziennikarstwo polskie i Wielopolski. System Wielopolskiego lekceważy spisek, zajmuje się głównie niechęcią białych. Trudność ubezwładnienia spisku; brak pomocy białych. Wpływy zewnętrzne. Hotel Lambert i jego skład. Książę Władysław Czartoryski, Generał Władysław Zamoyski. Biuro paryskie Hotelu Lambert. Stosunek Biura do kraju. Hotel Lambert i Napoleon III. Zachowanie się Napoleona III i jego rządu wobec polskich wypadków od demonstracji ludowych 1862 r. do przybycia W. Ks. Konstantego do Warszawy. Co wprowadza w błąd Hotel Lambert. Zachowanie się rządu rosyjskiego. Stosunki francusko-rosyjskie. Wielopolski i stosunki zewnętrzne. Powody mające sąd o istotnym położeniu. Sprawa włościańska. Nowa doniosła zdobycz Wielopolskiego. W. Książę Konstanty i jego namiestnictwo. Rzeczywistość wobec złudzeń. Sposobna do zwrotu chwila. Wzmożenie się do spisku. Udział duchowieństwa w ruchu. Wmówienie w siebie rozpaczy. Strzał dany przez spisek do W. Księcia. Chwila rozstrzygająca i ostatnia zmarnowana, obraca się na korzyść spisku. Hotel Lambert i dziennikarstwo polskie wobec zamachu. Mandat dany przez szlachtę Zamoyskiemu. Zamoyski wywieziony do Petersburga. Wydalenie z kraju Zamoyskiego. Programem Wielopolskiego jest położenie końca ruchowi, ustalenie instytucji. System Wielopolskiego nie spełnia pierwszej części zadania. Uderzenia obok. Rozmijanie się z zadaniem głównym. W. Ks. Konstanty. System W. Ks. Konstantego. Postępowanie władz rosyjskich. Główne błędy, wszystko co zaszło ich następstwem. Organizacji spisku. Niemożność uchwycenia głowy spisku, zamiar pochwycenia go za nogi. Branka. Błędy w wykonaniu. Branka nie osiąga celu, staje się wymówką, nie powodem powstania. Spisek wobec branki. Powstanie następstwem spisku. O spisku w ogóle. Spiski polskie. Spisek 1863 r. Przyczyny zawiązania spisku. Spiskowcy. Wybuch powstania. Bezmyśle przedsięwzięcie niczym nieuzasadnione. Zachowanie się białych wobec wybuchu powstania. Komitet Centralny jako Tymczasowy Rząd Narodowy i ruchawka. Obłęd i nadzwyczajność.

TOM III

Rozdział VII  /407

Pierwsze wrażenie wywołane powstaniem. Zachowanie się wobec niego różnych czynników. Rozpoczyna się rola Galicji. Zachowanie się cesarza Napoleona i rządu francuskiego od zamachu na W. księcia Konstantego do wybuchu powstania. Postawa zajęta w pierwszej chwili wobec powstania. Po zawahaniu się, cesarz potępia powstanie. Mowa ministra Billault. Wobec tego widoczny obowiązek wyparcia się powstania. Położenie zewnętrzne jakim było istotnie, nie jak się przedstawiało Polakom podczas powstania. Raptowny zwrot w stosunku konwencji prusko-rosyjskiej. Trudne położenie stworzone Napoleonowi III powstaniem. Opinia publiczna i opozycja. Zasada narodowości. Napieranie ze strony Anglii. Rozmowa lorda J. Russela z margrabią Cador. Cesarz Napoleon bierze konwencję za punkt wyjścia w sprawie polskiej. Protokoły posiedzeń Biura Paryskiego z 9 i 16 lutego 1863 r. Konwencja znikła z widowni, lecz zwrot dokonany przez Napoleona III już popchnął zachowawcze żywioły polskie do poparcia powstania. Konwencja z 8 lutego 1863 r. Jej znaczenie i następstwa. Nowy zwrot spowodowany oświadczeniami Austrii i Anglii w sprawie polskiej. Cesarz bierze w ręce sprawę polską przeciw Rosji. Misja księcia Ryszarda Metternicha. Zakryta podczas powstania gra mocarstw. Ma na celu poróżnienie Francji z Rosją, ale nierozwiązanie sprawy polskiej. Powody Anglii, powody Austrii. Że nie wszystko w sprawie polskiej było tylko grą ze strony Austrii. Stanowisko tego mocarstwa wobec tej sprawy. Dogodności i obawy chwili przeważają nad widokami i niebezpieczeństwami przyszłości. Niepowodzenie misji ks. Metternicha, lecz jednoczesne podniesienie myśli interwencji dyplomatycznej. Misja ks. Metternicha, drugim, już rozstrzygającym powodem przystąpienia zachowawczych żywiołów do powstania. List ks. Czartoryskiego do białych o skutku misji ks. Metternicha i rozpoczęciu działania dyplomatyczego. Złudzenia optyczne i konieczności wytworzone przez błędne i zgubne czyny, są największą krzywdą, jakie ono sprawie publicznej wyrządzają. 

Rozdział VIII  /453

Dalszy obrót wypadków, po przystąpieniu rozsądniejszych do powstania przedstwiony z ogólnego i rzeczywistego stanowiska na podstawie nieznanych podczas powstania okoliczności. Czy można było naprawić popełniony błąd i zaszłą pomyłkę? O amnestii. Interwencja dyplomatyczna. List Andrzeja Koźmiana z 1 kwietnia określający, wedle zdania Walewskiego, jej widoki. Noty trzech mocarstw i odpowiedzi rosyjskie. Książę Aleksander Gorczakow. Anglia ośmiela go do dania odpornej odpowiedzi 13 lipca. Oczekiwanie skutku odpowiedzi rosyjskiej. Bezowocne podniesienie sprawy polskiej. Dalsze jałowe układy. Cesarz Napoleon i Francja, jedynie obrotem rzeczy dotknięci. Stanowisko Austrii. O zachowaniu się rządu austriackiego w Galicji. List hr. Rechberga do namiestnika Mensdorfa. Instrukcje rządu wiedeńskiego, ich zastosowanie przez namiestnika. Zachowanie się gabinetu wiedeńskiego. Następstwa zjazdu frankfurckiego. Odwieczna polityka Prus wciela się w bismarckowskiej, która wyzyskuje polskie wypadki. Stanowisko Anglii. Odsądzenie Rosji od prawa do Polski. Przyczyny cofnięcia odnośnej noty angielskiej. Trudność położenia Napoleona III. Cesarz i jego rząd nie mają znowu odwagi przyznać się do niepowodzenia. Przedłużenie powstania polskiego. Demonstracja zbrojna i Rząd Narodowy narzędziami kombinacji dyplomatycznych. Położenie kraju. Błędy dziennikarstwa polskiego w walce z Rosją i ich następstwa. Rządy W. księcia Konstantego wobec powstania. Wielkopolski, następnie W. Książę opuszczają Warszawę. Wielopolskiego koniec. Skrajne prądy i dążenia. Nałóg spiskowania. Namierstnik Berg. Niebezpieczeństwa grożące Galicji. Przymusowe złudzenia cesarza Napoleona. Zwraca się jeszcze dwukrotnie do Austrii. Wielka rada koronna w Wiedniu w październiku, która zastanawia się nad bardziej stanowczym w sprawie polskiej postępowaniem i porozumieniem się z Francją. Mowa cesarza Napoleona z 5 listopada i kongres odstraszają Austrię. Następstwa. Rząd francuski łączy swe nadzieje co do Polski ze sprawą dwóch księstw duńskich, i z przewidywaniem wojny na wiosnę. Bismarck próbuje nakłonić Polaków do zażądania okupacji pruskiej. Powody przedłużania powstania przez zimę 1864 r. Zmiana frontu Austrii, zbliża się do dwóch mocarstw północnych. Instrukcje rządu wiedeńskiego z listopada  i grudnia 1863 co do zachowania się władz w Galicji. Reskrypt ministra stanu Schmerlinga z 21 lutego 1864 roku, zapowiadający stan oblężenia. Ogłoszenie stanu oblężenia nie kładzie w Galicji końca powstania. Dowody, że istniał zamiar przeniesienia powstania do Galicji. Cesarz Napoleon zaleca ks. Czartoryskiemu zakończenie powstania. Depesza ks. Czartoryskiego z 24 kwietnia 1864 r. do Rządu Narodowego, opisująca końcową rozmowę z cesarzem. Koniec powstania.

Rozdział IX. Skutki powstania 1863 roku  /519

Rozdział X. Rozdział odpowiedzialności. Główna przyczyna błędów i pomyłek oraz zaciągniętych odpowiedzialności  /528

Rozdział XI  /606

Ostatnia scena dramatu. Jej związek z całością. Zamknięcie jednego okresu porozbiorowych dziejów, rozpoczęcie nowego. Śmierć i znicestwienie nie mogą być przedmiotem rozumowania. Środki i sposoby godnego istnienia. Byt państwowy i byt narodowy. Poświęcenie bytu narodowego dla usiłowań odzyskania państwowego, prowadzi do rozminięcia się z celem, uwydatnia to powstanie 1863 r. i tym zamyka jeden okres porozbiorowych dziejów. Zamknięty okres zapełniony dążeniem do bytu państwowego. Nie może on być odzyskanym bez obcej pomocy. Odbudowanie państwa polskiego tym trudne, że widoki obcej pomocy do minimum się ograniczyły, podczas gdy przeszkody do przezwyciężenia wzrosły były do maksimum. Mylne pod tym względem wychowanie pokoleń porozbiorowych. Interes Europy. Konieczność europejska. Obowiązek Europy. Interes Francji napoleońskiej w odbudowaniu państwa polskiego. Dwa systemy dążące do odbudowania państwa polskiego: przez obcą pomoc, i o własnej sile. Porozbiorowe dzieje Polski. Ich związek z 1863 rokiem. Dążenia do odzyskania bytu państwowego niszczyły warunki do istnienia jako narodu. Przyczyn klęsk porozbiorowych, zarówno jak upadku państwa polskiego, szukać należy, w pewnej mierze, nie tylko w wadach narodu, także w wadach jego przymiotów. Cnoty narodu polskiego. Brak miary i równowagi. Wady przymiotów. Dwa systemy, jeden pracy około bytu narodowego, drugi wyłącznych usiłowań w celu bezpośredniego odzyskania niepodległości. Przedstawiciele systemu pierwszego. Mierosławski. System pierwszy wyklucza spiski i powstania. Z jego przecież winy, system drugi, staje się nie tylko szkodliwy, ale i zgubnym; gdyż pierwszy daje się zawsze przez drugi porwać, a przewidzieć niebezpieczeństwo i wcześnie mu zaradzić nie umie. W tym główna przyczyna porozbiorowych klęsk. Oba systemy współdziałają w klęskach porozbiorowych. Drugi daje im początek, pierwszy rozszerza ich rozmiary. Nie mądry Polak po szkodzie. Porozbiorowa poezja. Kłamstwo i jego w społeczeństwie potęga. Powstanie 1863 r. następstwem dążenia do bytu państwowego; poparcie dane mu, następstwem wiary w obcą pomoc. Jedna droga i rozmaitość dróg. Oparcie bytu narodowego na własnych siłach. Teoria ofiar szkodliwych. Nie one, ale narodowe instytucje zapewniają ciągłość myśli narodowej. Stosunek niepodległości do bytu narodowego. Duch i forma zadania. Nie mogąc być państwem, trzeba pozostać narodem. Patriotyzm porozbiorowy. Patriotyzm szkodliwy i zgubny winien być zastąpiony patriotyzmem politycznym.

Rozdział XII  /641

Szkoła patriotzmu politycznego. Wynik ogólnej potrzeby. Odpowiada nie tylko zmianie położenia, ale i pojęć. Szkoła powstaje nie pomimo, iż jej twórcy brali udział w wypadkach 1863 r., ale dlatego, że go w nim wzięli. Badanie dziejów narodu. Z badań historycznych i nauk nabytych w wypadkach 1863 r. powstała szkoła. Szkoła jest wyłącznie narodową. Jej celem jedynym uratowanie, utrzymanie i wzmocnienie bytu narodowego. Byt narodowy. Przyszłość zakryta przed oczami ludzkimi. Nie tylko możność, ale i konieczność dla Polaków, pozostania narodem, chociaż przestali być państwem. Główne punkty szkoły. Potrzeba walki. Szkoła wojująca. Jak założonym został Przeglą Polski Teka Stańczyka. Skuteczność środka. Nazwa nadana przez ogół szkole. Zapasy. Tuman. Autorzy Teki Stańczyka. Następstwa Teki Stańczyka. Etyczne i polityczne następstwa. Szkoła stańczykowska daje początek patriotyzmowi politycznemu w przeciwstawieniu do patriotyzmu szkodliwego. Stronnictwo a szkoła. Postępowanie szkoły i dalsze jej zadanie. Użyteczność i znaczenie jej powstania. Szkoła wobec przeobrażeń i nowych prądów. Nie może zmazać, ale może odkupić winy 1863 r. Gdzie wszyscy zawinili, wszyscy powołani do naprawy.