Rezydencje rodu Mniszchów w czasach saskich. Historia i treści ideowe architektury

Autorka: Alina Barczyk

Rok wydania: 2021

Liczba stron: 612

Okładka: miękka 

Format: 16,5 cm x 24,00 cm

Książka dr Aliny Barczyk jest pierwszym kompleksowym omówieniem świeckiego mecenatu architektonicznego Mniszchów w XVIII w., kiedy rodzina ta osiągnęła szczyty znaczenia politycznego i majątkowego w Rzeczypospolitej. Autorka ujęła to zagadnienie w sposób kompleksowy i wyczerpujący. Badania nad ikonografią i kartografią oraz wyzyskanie źródeł rękopiśmiennych wydatnie wzbogaciły rozważania wynikłe ze studiów nad substancją architektoniczną […]. Książka ma w znacznej mierze charakter pionierski, obrazując mecenat architektoniczny nie tylko jednego z najważniejszych polskich rodów magnackich, ale na zasadzie pars pro toto, na przykładzie rodu Mniszchów ukazując mechanizmy nowożytnego patronatu artystycznego polskiej magnaterii (czy szerzej: europejskiej arystokracji) w dobie zenitu.

Monografia dr Aliny Barczyk jest nie tylko fascynującą wyprawą w głąb jednego z najciekawszych stuleci w dziejach kultury polskiej, ale także swego rodzaju raportem z iście detektywistycznego dochodzenia do prawdy o wciąż bardzo słabo zbadanej architekturze rezydencjonalnej dawnej Rzeczypospolitej, prowadzonego z godną pochwały sumiennością i odpowiedzialnością za słowo.

(dr hab. Jakub Sito, prof. IS PAN)

Spis treści:

Wprowadzenie  /9

CZĘŚĆ I. Ród Mniszchów  /25

 Rozdział 1. Zarys dziejów Mniszchów do końca XVII wieku – budowanie podstaw znaczenia rodu  /27

 A. Mikołaj Mniszech (ok. 1482–1553), starosta łukowski  /30

 B. Jerzy Mniszech (zm. 1613), wojewoda sandomierski  /31

 C. Maryna Mniszchówna (1588/1589–1614), caryca Rosji  /35

 D. Franciszek Bernard Mniszech (zm. 1661), starosta sanocki  /41

 E. Jerzy Jan Mniszech (zm. 1693), wojewoda wołyński  /42

 Rozdział 2. W dążeniu do arystokratycznego stanu i wysokich urzędów  /43

 A. „Hrabiowie z Kończyc Wielkich na Ossowicy”  /43

 B. „Cesarz Wachlarz z Piór daje” – legendarne dzieje rodu  /44

 C. Mniszchowie – marszałkowskie znaczenie rodu   /47

 a. Marszałkowie wielcy i nadworni w Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim  /47

 b. Kompetencje marszałków  /52

 c. Nominacje Mniszchów na urząd marszałkowski  /58

 d. „Laska Marszałkowska, per successionem […] dziś w Ręku Pańskich [sic!] zakwitająca” jako insygnium władzy  /58

 CZĘŚĆ II. „Wielki prorok, nieśmiertelnego imienia i wiecznej chwały” – Józef Wandalin Mniszech (1670–1747)   /75

 Rozdział 1. Rys biograficzny   /77

 Rozdział 2. Rezydencje marszałka wielkiego koronnego   /89

 A. Zamek w Laszkach Murowanych – gniazdo rodowe Mniszchów   /89

 a. Dzieje castrum – w posiadaniu Herburtów, Tarłów i Mniszchów   /92

 b. Przemiany architektury: fortalicja i zamek   /96

 c. Geneza formy architektonicznej budowli z czasów marszałka   /99

 d. Rekonstrukcja układu wnętrz, ich funkcji i wyposażenia   /100

 e. Otoczenie zamku: fortyfikacje i ogród   /120

 B. Pałac w Warszawie przy ul. Senatorskiej – rezydencja marszałka w mieście sejmowym i rezydencjonalnym   /126

 a. Dzieje posesji w XVI–XVIII wieku   /129

 b. Rekonstrukcja architektury pałacu w czasach Józefa Wandalina Mniszcha   /135

 c. Rekonstrukcja układu wnętrz i ich funkcji   /139

 d. Saska geneza architektury pałacu   /141

 e. Dyskusja o autorstwie projektu: Burkhard Christoph von Munnich   /153

 f. Ukształtowanie otoczenia pałacu – ogród, dziedziniec paradny i dekoracja rzeźbiarska ogrodzenia  /155

 C. Pałac w Dęblinie   /178

 a. Historia dęblińskiego założenia rezydencjonalnego   /178

 b. Rekonstrukcja architektury pałacu w czasach Józefa Wandalina Mniszcha   /184

 c. Rekonstrukcja układu wnętrz i ich funkcji   /185

 D. Dwór starościński w Jaworowie  /191

 a. Dobra jaworowskie w XVI–XVII wieku  /191

 b. Rekonstrukcja dworu Jana III Sobieskiego we władaniu Józefa Wandalina Mniszcha   /193

 E. Brzostowica Wielka – dwór wiejski w pobliżu miasta sejmowego Grodna  /198

 a. Dziedzictwo litewskiego rodu Chodkiewiczów i losy dóbr  /198

b. Zabudowania w Brzostowicy w dobie Mniszchów   /199

 Rozdział 3. Józef Wandalin Mniszech – koneser i inicjator fundacji   /201

 CZĘŚĆ III. „Senator pierwszy, od potomności godzien w cedrze wierszy” – Jerzy August Wandalin Mniszech (1715–1778)   /207

 Rozdział 1. Rys biograficzny  /209

 Rozdział 2. Rezydencje przywódcy kamaryli  /221

 A. Pałac w Gdańsku – symbol gospodarczej i politycznej obecności marszałka w stolicy handlu  /221

 a. Historia budowy rezydencji   /222

 b. Rekonstrukcja architektury pałacu   /230

c. Rekonstrukcja układu i funkcji wnętrz  /240

 d. Otoczenie pałacu   /247

 B. Podkarpacka rezydencja w Dukli  /261

 a. Historia pałacu  /261

 b. Rekonstrukcja formy architektonicznej w czasach senatora Mniszcha  /265

 c. Rekonstrukcja układu wnętrz  /265

 d. Ogrodowo-obronne otoczenie pałacu  /276

 e. Dukla jako miasto rezydencjonalne  /278

 Rozdział 3. Jerzy August Mniszech – stosunek do sztuki  /295

 CZĘŚĆ IV. „Orderów polskich kawaler […] przykład miłości ojczyzny” – Jan Karol Wandalin Mniszech (1716-1759)  /307

 Rozdział 1. Rys biograficzny  /309

 Rozdział 2. Rezydencje podkomorzego wielkiego litewskiego  /317

 A. Rezydencja miejska – pałac warszawski przy ul. Miodowej  /317

 a. Dzieje posesji   /318

 b. Rekonstrukcja formy architektonicznej w czasach Jana Karola Mniszcha  /319

 c. Rekonstrukcja programu funkcjonalno-artystycznego pałacowych wnętrz  /323

 d. Otoczenie pałacu w czasach podkomorzego   /339

 B. Wiśniowiec – dziedzictwo królewskiego rodu Wiśniowieckich  /344

 a. Historia fortalicji-pałacu Wiśniowieckich i Mniszchów   /349

 b. Forma architektoniczna pałacu i jej geneza  /361

 c. Rekonstrukcja układu wnętrz i ich funkcji   /366

d. Otoczenie pałacu – oficyny i pawilony  /398

Rozdział 3. Jan Karol Mniszech – spadkobierca rodowej tradycji fundacyjnej  /407

Podsumowanie  /411

Bibliografia  /419

Źródła rękopiśmienne  /419

Źródła drukowane  /428

Opracowania  /430

Aneksy źródłowe  /459

Aneks 1. Fragmenty korespondencji z 1714 roku z Archiwum Mniszchów dotyczące wykonania laski marszałkowskiej dla Józefa Wandalina Mniszcha, [w:] Archiwum Mniszchów. Listy różnych osób z lat 1713–1776. Lit V–W  /461

Aneks 2. Relacyja pogrzebu ś. p. J W[ielmo]żnej Imci pani Konstancyji z Tarłów Mniszchowej, marszałkowej wielkiej koronnej w Zamościu u WW. OO. Reformatów odprawionego przez trzy dni a die 3 Febr. 1740 Anno, [w:] Rękopisy Biblioteki Poturzyckiej Dzieduszyckich. Odpisy materiałów dotyczących historii Polski z lat 1679–1759   /467

Aneks 3. Opisanie pałacu Laszek Murowanych [1815], [w:] Zbiór Aleksandra Czołowskiego. Inwentarze z opisami zamków na Rusi Czerwonej, XVII–XIX w.  /473

Aneks 4. Regestr mobilium i innych rzeczy Ś.P. J.W. Mniszcha podkomorzego WW [sic!] Lit. w pałacu jaworowskim znajdujących się  /481

Aneks 5. Wizyja pałacu na ulicy Miodowej w Warszawie, tudzież dworku na Szolcu [sic!], przy Warszawie stojących. Niegdyś ś.p. J.W. Imci p. Mniszcha Podkomorzego W.X.Litt. dziedzicznych, Roku Pańskiego 1760 expedyjowana   /487

Aneks 6. Regestr mobiliów i inszych rzeczy Ś.P. J.W. Mniszcha podkomorzego W.W.X.Litt. w pałacu warszawskim znajdujących się do przewiezienia trudnych   /517

Aneks 7. Regestr garderoby, różnych rzeczy i sprzętów Ś.P. J.W. Pana Mniszcha podkomorzego W.W.X.Litt. z Warszawy do Dęblina sprowadzonych  /539

Aneks 8. Regestr rzeczy Ś.P. J.W. Mniszcha podkomorzego WW.X.Litt. z Gołębia do Dęblina sprowadzonych   /559

Wykaz skrótów  /563

Spis plansz  /565

Spis ilustracji  /569

Indeks osób  /581

Indeks miejscowości  /597

Uwagi redakcyjne i techniczne  /603

Summary  /605

Zusammenfassung  /609