Prawem i lewem. Obyczaje na Czerwonej Rusi w pierwszej połowie XVII wieku

Autor: Władysław Łoziński

Rok wydania: 2023

Liczba stron: 800

Okładka: twarda

Format: 16,5 cm x 24,00 cm

Książka wydana po raz pierwszy w 1903 roku i wielokrotnie wznawiana, do dziś cieszy się niesłabnącym zainteresowaniem czytelników. Nic dziwnego, bo potyczki naszych przodków z prawem, a zwłaszcza wykorzystywanie jego niedostatków, zostały opisane w brawurowym gawędziarskim stylu, piękną, barwną polszczyzną. Historie opowiedziane przez Łozińskiego oparte na materiałach dokumentalnych - aktach sądów grodzkich - czyta się z ogromnym zainteresowaniem i narastającym zdumieniem.Niektóre to niemal gotowy materiał na powieść historyczno-przygodową lub film: zbrodnie w afekcie i starannie zaplanowane akty zemsty, porwania panien, przykłady mężobójstwa i bratobójczych zatargów, zajazdy sąsiedzkie, prywatne wojny magnackich rodów, konflikty rodzinne, przygody słynnych banitów i infamisów.Wszystko to ukazuje Łoziński na bogatym tle kulturowym, obyczajowym i politycznym, tworząc obraz Rzeczpospolitej szlacheckiej z wszystkimi jej wynaturzeniami, wśród których niebagatelną rolę odgrywają sarmacka samowola, pycha i dezynwoltura, życie ponad stan, awanturnictwo, pieniactwo i inne szlacheckie przywary.

(opis wydawcy)

Spis treści:

Wstęp   /15

Nota wydawnicza  /23

Przedmowa do wydania III i IV   /24

Tom I. Czasy i ludzie

Rozdział pierwszy. Niedostatki prawa  /29

I. Laudatores temporis acti. Klątwa bezkarności. Brak władzy wykonawczej. Prawne wybiegi. Salvus conductus. Starościńskie egzekucje. Mota nobilitas. Kary kompromisowe. Wieża. Banicja i infamia. Labirynt procesowy. Intromisje. Woźny   /32

II. Odpowiedzi. Vadia regalia. Rzadkość pojedynków. Zajazdy. Sprawa Derśniaka i konfederacja szlachty przemyskiej. Gubienie zwłok. Porywanie ludzi. Niemirycz i Ubertowicz. Łaziński i Montelupi. Dalsze przykłady. Krwawe odwety. Konkluzja   /74

Rozdział drugi. Sprawy domowe  /103

I. Wolność czy niewola? Zameczki. Służba i czeladź zbrojna. Milicje domowe. Cudzoziemskie żołdactwo. Hajduki i sabaty. Mieszkania. Zbytek. Zamki i dwory   /103

II. Fortuny. Gospodarstwo. Wywóz ziemiopłodów. Niszczenie lasów. Popioły. Z roki i soli. Dzierżawy. Z inwentarzy i testamentów. Obyczaj rycerski   /131

Rozdział trzeci. Plagi żywota   /151

I. Tatarzy jako plaga chroniczna. Fatalistyczna rezygnacja. Rozprzężenie moralne. Wykup z jasyru. Aleksander Bałaban i Jan Żółkiewski. Opowieść wypraw okupowych. Samozwańcy   /151

II. Żołnierz swawolny. Związki wojskowe. Bezkarność buntowników. Wypłaty zaległego żołdu. Listy przypowiednie. Wybrańcy. Ciurowie. Werbunki zagraniczne. Ucisk wojskowy. Stacje. Lisowczycy  /168

III. Rozbójnictwo. Toporowski i Kostka. Opryszki ziemi halickiej. Środki zaradcze. Hersztowie szlacheccy. Beskidnicy. Bracia Białoskórscy i bracia Policcy. Udział drobnej szlachty w rozbojach. Watahowie wołoscy  /191

IV. Zły sąsiad. Zatargi o miedzę. Jaroccy i Dybowscy. Ligęza i Humnicki. Zdradzieckie domu. Rosińscy. Obrazki z natury. Krwawe biesiady. Deprekacje  /207

Rozdział czwarty. Amon i demon  /222

I. Zajścia rodzinne. Tragedie domowe. Mężobójczynie. Beata Zawiszanka. Brat i siostra. Dramatyczna zagadka. Zofia Herburtowa i Ewa Podolecka. Piękna Helena. Mściwa świekra. Dwaj kochankowie. Pięć akt dramatu. Pani Klofasowa. Dramat w rodzinie Makowieckich. Ossolińska   /222

II. Porywanie panien. Przyczyna raptów. Panna Halszka. Zosia Szpandowska. Kalinowski i Krystyna Strusiówna. Panna wojewodzianka Mniszówna. Chorążanka wyszogrodzka. Dramat grabownicki. Mieszczaneczka. Niedyskrecja rodzinna. Mezalianse   /244

Rozdział piąty. Rzesza szlachecka  /258

I. Drobna szlachta. Jej mnogość i stanowisko społeczne. Jej postępowania jako stan i jako ród. Jej stanowisko w walkach o unię. Wojna dwóch władyków   /258

II. Drobna szlachta jako ród. Nagana szlachectwa i wywody rodowe. Kaduki. Krwawe odwety. Schłopienie, ambicja stanu. Okazowanie. Rozrodzenie gwiazd. Milites caligati. Pospolite ruszenie  /294

Rozdział szósty. Chłopi   /319

I. Infernus rusticorum. Opieka królewska nad ludem. Akcja chłopów przeciw starostom i dzierżawcom. Glejty królewskie i ich lekceważenie. Inwentarze robót i danin. Nadziejów i Raków. Jerzy i Stanisław Krasiccy. Gminy leżajskie. Komisje królewskie. Ekonomia samborska. Zamożność ludu. Osadcowie  /319

II. Chłopi w dobrach szlacheckich. Przykład sądu na chłopa. Wypadki otwartego oporu. Opiekunowie ludu. Wybuch w 1648 roku Ihnat Wysoczan, dux primarius. Udział miast, księży i szlachty w buncie pokuckim. Kałusz jako stolica ruchu. Stłumienie buntu i odwet   /348

Tom II. Wojny prywatne 

Rozdział pierwszy. Ziemia lwowska  /365

I. Uwaga wstępna. Szlacheckie rody. Siła przykładu. Dobre ruchy. Hetman Żółkiewski. Arcybiskup Zamoyski. Mediatorowie. Jan Swoszowski. Ubytek moralny. Znaczenie Lwowa. Arcybiskup Grochowski   /365

II. Łahodowscy: tragedia rodzinna. Kainy. Lisowiczyk literat. Anna Łahodowska. Jej trzej mężowie. Jej wojny i przygody  /377

III. Sienieńscy. Aleksander Sienieński. Adam Kalinowski. Dwaj zięciowie. Wojna o sukcesję. Skarby strusowskie i sidorowskie. Bukaczowce. Trudna bratowa. Morderstwo rytualne  /369

Rozdział drugi. Ziemia halicka  /407

I. Wojewodzianka Golska. Jej trzej mężowie. Skarb Mohilanki. Logofetowa. Golkonda Podhajecka. Wojna z Radziwiłłem. Wojna o skarby. Potoccy. Skarb Urszuli Sieniawskiej   /407

II. Wołoszki. Mohiłowe. Jeremi Mohiła i jego zięciowie. Eksdygnitarze wołoscy. Uście i "uścieński żołnierz". Wojny o sukcesje. Miron Bernawski. Nikorycznyna. Metropolia Piotra Mohiła   /427

III. Bałabanowie: Izajasz, Aleksander, Jerzy. Archimandria uniowska. Dwaj archimandryci. Monachomachia. Wojna o Perehińsko. Bałaban i Jabłonowski. Sprawa Poniatowskiego   /436

IV. Rody halickiej ziemi. Buczaccy. Ostatnia Jazłowiecka. Jej spadkobiercy. Podział dóbr Jazłowieckich. Bełzeccy: Aleksander, Ewaryst, Teodor i Bonawentura. Walka braterska. Delatyn, Łanczyn, Turka   /449

Rozdział trzeci. Ziemia przemyska i sanocka  /461

I. Przewodnie stanowisko ziemi przemyskiej. Świetność i buta rodów szlacheckich. Jan Tomasz Drohojowski i jego wojna ze Stanisławem Stadnickim. Pan chorąży sanocki. Katastrofa   /461

II. Jan Szczęsny Herbut. Trudność jego charakterystyki. Jego talent pisarski. Kontrast ambicji a kariery. Wojna z sąsiadami. Wojna ze Stadnickim. Wzajemne paszkwile. Rokosz Zebrzydowskiego. Więzienne wizje. Upokorzenie. Ostatnie gorycze żywota. Upadek domu   /471

III. Ligęzowie. Pan kasztelan czechowski i pan Andrzej z Piotraszówki. Wojna stryja z synowcem. Bitwa w Przeworsku. Mariaż magnacki. Scheda kasztelańska. Zakopane skarby. Kasztelan Ligęza jako filantrop. Stanisław Ligęza i Jan Krasicki   /500

IV. Krasiccy. Jan, dworzanin królewski. Wojna rodzinna. Wojewoda Marcin, starosta przemyski. Il Magnifico. Krasiczyn. Barbara Krasicka i jej krewni. Jerzy, starosta doliński. Jego awantury i przygody. Kuratoria. Książę Adam Aleksander Sanguszko. Jacek Dydyński. Starościce dolińscy   /511

V. Bolestraszyccy. Fredrowie. Syn i matka. Tajemniczy epizod. Wojna Fredry z Przerembskim. Korniatkowie. Wojna Konstantego Korniatka ze Stadnickimi. Franciszek Karol Korniakt. Jego rycerskie zasługi. Mniszchowie. Drugethowie. Sprawa o Laszki   /544

Rozdział czwarty. Diabeł łańcucki   /575

I. Dubiecko. Rodzice i rodzeństwo. Młodość. Czasy rycerskie. Wyprawa do Węgier. Pod sztandarami Maksymiliana. Smutne trofea. Śluby małżeńskie  /581

II. W Łańcucie. Wojna z sąsiadami. Popularność u szlachty. Chciwość fortuny. Zatarg z Ligęzą. Jarmark rzeszowski. Sprawa Korniaktów. Wyprawa na Sośnicę. Pojmanie Korniakta. Komedia w grodzie sanockim. Zajechanie Wojutycz   /592

III. Rokosz Zebrzydowskiego. Akcja polityczna. Obelgi na króla. Rodomontady i odwrót. Zatarg z Jazłowieckim. Skandaliczna korespondencja  /610

IV. Stadnicki i Opaliński. Powody nienawiści. Pierwsze starcia. Próby zażegnania burzy. Otwarta wojna i pierwsze jej koleje. Słupy paszkwilowe. Odpowiedź. Klęska. Spalenie Łańcuta. Piekielne sceny. Fantastyczne skarby   /621

V. Po klęsce. Gotowanie odwetu. Wzajemne oskarżenia. Okrucieństwa. Mściwość. Wojna ze wszystkimi. Napady łupieżcze. Terroryzm. Sędziszów. Tyczyn. Łąka. Pośrednictwo królewsie. Płonne zabiegi. Wyzwanie. Na trybunale lubelskim. Sromotna porażka   /637

VI. Zagadkowa taktyka. Knowania tajemne. Gabriel Batory. Wilk w owczej skórze. Obłudne supliki i lamenty. Odpowiedź króla. Interwencja senatu. Ostatnie próby rozjemu. Sabaty. Zdobycie Wojutycz. Pojmanie Stadnickiej   /651

VII. Akt piąty. Lew osaczony. Ostatnie akty zemsty. Tarnawa. Katastrofa. Wędrówka po śmierci. Rekognicja Opalińskiego. Krwawy szlak band Gaborowych. Epitafium. Antyteza   /665

Rozdział piąty. Diablęta   /678

I. Wdowa po Diable. Zajazd Sienieńskiego. Zbrojna reokupacja Łańcuta. Pan kasztelan Sanocki. Walka o synów. Powtórne wyjście za mąż. Wojna z synami. Porwanie Felicjany  /678

II. Losy Felicjany. Tyrania braterska. Cieciszowski. Ucieczka i ślub. Napad na Zaderewiec. Ucieczka od męża. Sceny lwowskie. Rozwód. Epilog lubelski   /687

III. Synowie Łańcuckiego Diabła. Wojna braterska. Zygmunt Stadnicki i jego losy. Sprawa Cieszanowskich. Piękna Izabella. Gwałty i rozboje. Bracia Dębiccy. Wyprwa na Śląsk. Książę lignicki. Śmierć na Śląsku   /696

IV. Władysław Stadnicki i jego losy. Zatarg z Ligęzą i wojna z Korniaktem. Wyprawy rozbójnicze na Śląsk. Krwawy terroryzm. Próby rehabilitacji. Na sejmiku. Egzekucja starościńska. Katastrofa   /707

Przypisy  /720

Indeks nazwisk  /744

Indeks nazw geograficznych  /785