Prawdziwe początki Bożego Narodzenia

ks. Józef Naumowicz

Rok wydania: 2021

Liczna stron: 488

Okładka: twarda

Format: 17,00 cm x 24,00 cm

Uwagi - okładka z lekkimi zabrudzeniami, brzegi stron nieznacznie przykurzone

"Powstanie świąt Bożego Narodzenia (25 grudnia) i Epifanii (6 stycznia), znanej w polskiej tradycji pod nazwą „Trzech Króli”, należy do największych zagadek w dziejach wczesnego chrześcijaństwa i w historii liturgii. Dzieje się tak dlatego, że żaden starożytny tekst nie opisuje dokładnie powstania tych świąt. Ponadto, jeśli chodzi o początkowe stadium ich rozwoju, źródła nie przedstawiają jednolitej wizji. Te braki w źródłach sprawiają, że na temat genezy obu uroczystości sformułowano wiele rozbieżnych lub przeciwstawnych hipotez, narosło także wiele nieporozumień. Można stwierdzić, że mimo wielu badań okoliczności pojawienia się tych obchodów nie są jeszcze dostatecznie jasne. Dlatego warto dokładniej zająć się genezą i początkowymi dziejami obu świąt. Tym bardziej, że w języku polskim brakuje całościowego opracowania na ten temat"

(z wprowadzenia)

Spis treści:

Wprowadzenie     /9 

1. Kiedy i gdzie powstały Boże Narodzenie i Epifania – stan badań     /10 

2. Dlaczego pojawiły się nowe święta – dotychczasowe hipotezy    /13 

3. Metoda, cel i układ książki    /24 

I. Przygotowanie do powstania nowych świąt (do początku IV wieku)     /27 

1. Pierwsze daty narodzenia Jezusa i zasady ich ustalania     /27 

a) Trzy daty wiosenne z II wieku    /28 

b) Daty narodzenia w rachubach paschalnych III wieku    /34 

c) Dlaczego narodzenie Jezusa w święto Paschy?     /38 

d) Symbolika solarna i astronomiczna    /42

e) Inny klucz obliczeń: narodzenie szóstego dnia     /45

f) Czy znano datę 25 grudnia?     /51

2. Pierwsze daty chrztu i objawienia Chrystusa    /60

a) Bazylidiańska i kościelna: 10 i 6 stycznia     /60

b) Data styczniowa w innych tradycjach gnostyckich     /64

c) Dzień chrztu Jezusa w egzegezie Orygenesa     /71

d) Kwestia pochodzenia daty Epifanii 6 stycznia     /77

3. Rok 325 – data graniczna pojawienia się świąt narodzenia i chrztu Jezusa /80

a) Dlaczego nie istniały od początku?    /80

b) Brak świąt w III wieku    /83

c) Czy pojawiły się w okresie prześladowań?   /87

d) Sobór Nicejski i kwestia początków Epifanii    /93

e) Czy Konstantyn Wielki wprowadził Boże Narodzenie?   /98

II. Najstarsze świadectwa obchodów nowych świąt    /103

1. Betlejem – ojczyzna święta narodzenia Jezusa    /103

a) Bazylika nad grotą Narodzenia i początki celebracji    /103

b) Pierwsze świadectwo – Epifania w 335 roku    /111

6. Prawdziwe początki Bożego Narodzenia

c) Celebracja święta w IV i V wieku     /119

d) Dlaczego nazwa „Epifania”?    /128

2. Rozwój Epifanii – święta narodzenia Jezusa (6 stycznia) – poza Palestyną     /136

a) Pierwsze ślady w Syrii i Armenii    /136

b) Pierwotna Epifania w Egipcie     /144

c) Pierwsza apologia święta – Epifaniusz z Salaminy    /153

d) Dlaczego palestyńska tradycja nie wystarczała?    /159

3. Nowe święto Narodzenia Jezusa w Rzymie (25 grudnia)    /164

a) Świadectwo z 336 roku – Kalendarz Filokalusa    /164

b) Natale w Rzymie w 353 roku i obchody w Italii    /175

c) Pierwsze homilie łacińskie na Boże Narodzenie  / 180

d) Apologia święta 25 grudnia – traktat O przesileniach     /183

e) Recepcja wschodniej Epifanii na Zachodzie      /186

4. Boże Narodzenie i Epifania – dwa święta w harmonijnym układzie     /196

a) Kapadocja i Konstantynopol     /197

b) Antiochia i Syria zachodnia     /207

c) Od Epifanii do Trzech Króli – ewolucja obchodów    /217

5. Proces ujednolicenia obchodów Epifanii i dostosowania do święta 25 grudnia     /224

a) Oboczna tradycja w Betlejem za czasów Hieronima    /225

b) Zmiany po Soborze Efeskim – pierwsze Boże Narodzenie w Egipcie    /228

c) Próby ujednolicenia w Palestynie, Arabii i Armenii    /230

d) Rozdzielenie Epifanii w Syrii wschodniej     /233

e) Liturgiczne reformy cesarskie w Jerozolimie w VI wieku     /235

III. Geneza Bożego Narodzenia i Epifanii według Ojców Kościoła      /241

1. Uzasadnienia biblijne i „metoda obliczeniowa”    /242

a) Data poczęcia Jana Chrzciciela – punkt wyjścia obliczeń     /242

b) Zbieżności dat w życiu Chrystusa    /253

c) Jan Chrzciciel i Jezus: sześć miesięcy różnicy     /254

2. Argumenty „historyczne” i wersje legendarne genezy świąt    /258

a) Data narodzenia Jezusa w archiwach rzymskich    /258

b) Apostolskie pochodzenie świąt    /263

c) Początki i dzieje obchodów w ujęciu Ananiasza z Sziraku     /269

IV. Hipoteza „zastępstwa” świąt pogańskich – analiza krytyczna     /273

1. Najstarsze sformułowania hipotezy     /273

a) Pierwsze ślady u Tomasza z Edessy (VI wiek)     /273

b) Krytyka święta 25 grudnia w apologetyce armeńskiej     /276

c) Armeńska glossa w piśmie Barsalibiego – koronne świadectwo?    /278

2. Rozwój „teorii zastępstwa” w czasach nowożytnych      /283

a) Pierwsze kontestacje święta w XVI wieku    283

b) „Purytańska wojna z Bożym Narodzeniem” w XVII wieku     /287

c) Współczesna hipoteza podręcznikowa (XVIII-XX wiek)     /297

3. Dziesięć błędnych założeń „teorii zastępstwa”   /302

(1) Kult Słońca był dominujący w Cesarstwie Rzymskim     /302

(2) Boże Narodzenie powstało, by zastąpić Natale Solis Invicti    /317

(3) Przesilenie zimowe ma charakter pogański     /321

(4) Mitra urodził się 25 grudnia      /329

(5) Narodzenie egipskich bogów obchodzono 25 grudnia     /340

(6) Boże Narodzenie jest kopią rzymskich Saturnalii     /347

(7) Zastąpiono obchody narodzin bogów helleńskich i arabskich     /353

(8) Epifania zastąpiła święto Nilu     /361

(9) Egipskie przesilenie zimowe przypadało 6 stycznia      /371

(10) Bizantyński opis święta Słońca jest wiarygodny     /373

Aneks: Liturgiczny cykl Bożego Narodzenia i Epifanii - początki i rozwój tradycji     /383

1. Kształtowanie się okresu liturgicznego obu świąt     /383

a) Wigilia i „Pasterka”     /383

b) Początki adwentu    /388

c) Powstanie oktawy świąt     /394

d) Wspomnienie Młodzianków z Betlejem    /405

2. Nowe uroczystości w cyklu Bożego Narodzenia i Epifanii    /408

a) Narodzenie Jana Chrzciciela     /409

b) Hypapante, czyli Ofiarowanie Pańskie     /411

c) Święto Zwiastowania     /419

Podsumowanie    /425

Kiedy i gdzie powstały Boże Narodzenie i Epifania?     /425

Dlaczego powstały nowe święta?    /426

Dlaczego data 25 grudnia?     /427

Dlaczego data 6 stycznia?     /428

Rozwój obu świąt     /430

Nowe wyjaśnienie genezy świąt    /431

Załączniki

Załącznik 1. Tablica paschalna Hipolita Rzymskiego i data narodzenia Jezusa    /433

Załącznik 2. Grudniowe święta rzymskie w Kalendarzu Filokalusa    /439

Załącznik 3. Świadectwo Kalendarza Filokalusa     /443

Boże Narodzenie w ikonografii (opisy załączonych ilustracji)    /445

Skróty     /453

Bibliografia    /455

a) Źródła    /455

b) Opracowania    /465

Indeks osób i pojęć   /483