Powstanie styczniowe. Polacy i Rosjanie w XIX wieku

Pierwsza część poświęcona jest m.in. stosunkowi poszczególnych warstw społecznych do zrywu 1863 roku. Autor obala pokutujący jeszcze mit, że insurekcja była głównie dziełem szlachty i księży. Według niego udział innych grup społecznych był niezaprzeczalny, a w niektórych okresach wręcz dominujący. O ile jednak o poparciu mieszczaństwa przesądziła przedpowstaniowa propaganda czerwonych, o tyle postawa włościan ewoluowała od zdecydowanie wrogiej bądź obojętnej tam, gdzie wcześniej nabrzmiały problemy społeczne, do sprzyjającej powstańcom tam, gdzie wcześniej wprowadzano oczynszowanie, a uświadomienie chłopstwa było większe. Pozyskany dla sprawy narodowej chłop dzielnie walczył w powstańczych szeregach lub wspierał partyzantkę. Dostrzegały to władze rosyjskie, które starały się odciągnąć ludność wiejską od powstania.

Druga część książki dotyka wzajemnych stosunków Polaków i Rosjan. Niezwykle interesujące są teksty o Polakach w armii rosyjskiej. Prof. Caban opisuje m.in. mechanizm poboru, a także sposoby uniknięcia służby wojskowej. Okazuje się, że wbrew stereotypom rekruci z Królestwa Polskiego nie byli wysyłani głównie na Kaukaz i Syberię, ale rozrzucani po całym imperium carów. Autor przybliża również warunki życia w carskiej armii, losy polskich rekrutów oraz możliwości kariery wojskowej. Co ciekawe, Polacy stanowili liczny odsetek rosyjskiego korpusu oficerskiego. Choć motywy wstąpienia do armii były różne, to ich lojalności wobec cara i przełożonych nie kwestionowano. Zbyt wiele znaczyła przysięga oraz chęć awansu społecznego i stabilizacji materialnej.

Książka Wiesława Cabana obszernymi fragmentami jest pasjonująca. Choć zamieszczone w niej teksty powstały na przestrzeni ponad 20 lat, nie straciły na aktualności. Dzięki zebraniu w jednym tomie można do nich dotrzeć bez konieczności wertowania periodyków naukowych. Dla amatorów XIX stulecia, w tym zwłaszcza dziejów powstania styczniowego, to bardzo przydatna lektura.

Spis treści:

Od Redakcji - Lidia Michalska-Bracha, Stanisław Wiech  /9

Przedmowa - Wiktoria Śliwowska /13

Bibliografia prac Profesora Wiesław Cabana /15

Część pierwsza

Powstanie styczniowe

Stefan Kieniewicz jako historyk i inspirator badań powstania styczniowego /33

Władimir A. Djakow jako historyk polsko-rosyjskiej współpracy rewolucyjnej w dobie powstania styczniowego /45

Uczestnicy powstania styczniowego z guberni radomskiej. Próba analizy społeczno-zawodowej /53

Manifestacje religijno-patriotyczne 1861 roku w miastach guberni radomskiej  /71

Rady miejskie i powiatowe w guberni radomskiej w latach 1861-1863 /85

Droga Zygmunta Chmielewskiego na pole walki /103

Działalność powstańcza pułkownika Bogdana Bończy w województwach sandomierskim i krakowskim w 1863 roku /121

Urzędnicy administracji państwowej a powstanie styczniowe (na przykładzie guberni radomskiej)  /131

Udział chłopów z rejonu Gór Świętokrzyskich w powstaniu styczniowym /151

Żydzi guberni radomskiej a powstanie styczniowe /169

Bodzentyn w powstaniu styczniowym /177

Społeczeństwo Chęcin w dobie powstania styczniowego /187

Uwagi prowincjonalnego szlachcica o powstaniu styczniowym /195

(Współautor: Ryszard Matura) Biali wobec wybuchu powstania styczniowego. List ziemianina z Wieluńskiego do hrabiego Augusta Cieszkowskiego /205

Kobiety i powstanie styczniowe  /215

Wpływ wydarzeń 1863 roku ma gospodarkę Królestwa Polskiego /225

Polemika Bronisława Zaleskiego z Józefem Ignacym Kraszewskim na temat wydarzeń 1861 roku w Królestwie Polskim /235

Helena z Kordzikowskich Romańska (1845-1924) - w poszukiwaniu pamięci powstania styczniowego na Litwie /245

Część druga

Polacy i Rosjanie w XIX wieku

Bronisława Zaleskiego projekt rozbioru Imperium Rosyjskiego (lata czterdzieste XIX wieku)  /253

W służbie imperium czy ofiary Imperium? Polacy w carskim korpusie oficerskim  /261

Oficerowie rosyjscy polskiego pochodzenia wobec wojny krymskiej /275

Polacy w carskim korpusie oficerskim XIX wieku. Casus Ksawerego Branickiego Józefa Lubomirskiego /283

Służba wojskowa Żydów z Królestwa Polskiego w armii carskiej w latach 1832-1873  /293

Z problematyki katolickiego duszpasterstwa wojskowego w armii rosyjskiej w XIX wieku /309

Wpływ służby Polaków w armii carskiej na świadomość narodową w dobie międzypowstaniowej /319

Wkład oficerów Polaków i osób polskiego pochodzenia na rozwój rosyjskiej nauki w XIX wieku (wybrane problemy)  /331

Kantoniści z Królestwa Polskiego w armii carskiej w latach 1832-1856  /347

Wokół problemu kobiet żołnierek w armii carskiej w XIX wieku /357

W niewoli u Szamila /363

Dom syberyjski polskich zesłańców politycznych w latach czterdziestych - siedemdziesiątych XIX wieku /369

(Współautor: Lidia Michalska-Bracha) "Orenburski domek" Stanisława Miaskowskiego. Z badań nad lwowską kolekcją listów zesłańca postyczniowego (1863-1867)  /379

Rosjanie - nauczyciele w Królestwie Polskim (stolica - prowincja)   /391

Droga Józefa Przecławskiego do ugody z Rosją /401