Powstanie Wielkopolskie 1655-1657

W historii Polski powszechnie znane i podziwiane jest powstanie wielkopolskie z 1918 roku. Jednak Wielkopolanie mogą się poszczycić także innym zwycięskim zrywem.

Latem 1655 roku, gdy – zresztą od wtargnięcia do Wielkopolski i kapitulacji pospolitego ruszenia pod Ujściem – rozpoczęła się II wojna północna, bardziej znana jako potop szwedzki, jako jedni z pierwszych zorganizowali skuteczny ruch partyzancki i walczyli przeciwko najeźdźcy. Ich boje, w których odnosili liczne sukcesy, stały się inspiracją dla wojsk konfederackich wiernych królowi Janowi Kazimierzowi w całym kraju. Ostatecznie powstanie Wielkopolan, które trwało do 1657 roku, zakończyło się sukcesem i odzyskaniem całej dzielnicy wraz z Poznaniem. Jego uczestnicy stali się ważnym ogniwem armii Rzeczpospolitej Obojga Narodów, która zatriumfowała nad potężnym wrogiem z północy.

Nie zabrakło ich m.in. w sławnej, upamiętnionej w „Mazurku Dąbrowskiego”, wyprawie wojsk Stefana Czarnieckiego do Danii. Dr Bartosz Staręgowski, historyk dziejów nowożytnych pracujący w Archiwum Państwowym w Lublinie, szczegółowo omawia wysiłek Wielkopolski w zmaganiach ze Szwedami i oddziałami prusko-brandenburskimi.

Spis treści:

Wstęp  /5

Rozdział I. Armia szwedzka Karola Gustawa  /11

"Spadek" po Lwie Północy  /11

Rajtaria, dragonia, piechota  /14

Artyleria i jednostki wsparcia  /16

Dyscyplina i morale  /18

Taktyka walki  /20

Rozdział II. Armia Koronna w przededniu inwazji szwedzkiej  /23

Organizacja wojska  /23

Wojska państwowe i niepaństwowe  /29

Jazda  /36

Piechota  /40

Artyleria  /42

Taktyka i szkolenie  /43

Rozdział III. Pole walki - Wielkopolska właściwa  /46

Warunki naturalne, geograficzne i obronne  /47

Administracja i samorządy województw poznańskiego i kaliskiego  /51

Starosta generalny Wielkopolski   /56

Jan Piotr Opaliński z Bnina herbu Łodzia - wojewoda podlaski   /59

Wielkopolska właściwa i jej specyfika  /61

Rozdział IV. Sytuacja polityczno-militarna państwa polsko-litewskiego z 1655 roku   /62

Problemy z Kozakami, Tatarami i Moskwą / 62

Plany wojenne Królestwa Szkocji  /68

Wielkopolanie wobec zagrożenia szwedzkiego  /70

Rozdział V. Przygotowania do obrony i kapitulacja pod Ujściem (28 kwietnia - 25 lipca 1655)  /73

Sejmik szlachecki w Środzie 28 kwietnia 1655 roku i jego następstwa  /73

Postanowienia sejmu walnego 19 maja - 20 czerwca 1655 roku co do obrony Rzeczpospolitej  /78

Realizacja uchwały śremskiej  /79

Najazd armii Wittenberga i hańba pod Ujściem  /87

Rozdział VI. Wycofanie i kontratak. Powstanie ruchu partyzanckiego na obszarze Wielkopolski właściwej (październik 1655 - marzec 1656)  /93

Sytuacja po kapitulacji pod Ujściem  /93

Opanowanie Kościana i śmierć królewskiego szwagra  /98

"Powstańcie tedy już [...] przeciwko temu nieprzyjacielowi "   /102

Akt konfederacji we Wrocławiu 15 marca 1656 roku   /105

Rozdział VII. Wielkopolski ruch oporu (marzec 1656-wrzesień 1656)   /108

Zdobycie Leszna i śmierć jego mieszkańców  /108

Pójście za ciosem  /110

Wojna partyzancka przeciwko Branderburczykom  /116

Podsumowanie pierwszych miesięcy partyzantki  /119

Rozdział VIII. Organizacja samorządowych formacji zbrojnych i odbicie Poznania (wrzesień 1656-czerwiec 1657)  /122

Sejmiki ziemskie pod oblężonym Kaliszem w sierpniu i we wrześniu 1656 roku  /122

Popis szlachty wielkopolskiej pod Kaliszem 27 października 1656 roku   /128

Wyzwolenie województwa kaliskiego   /131

Wyprawa do Marchii Brandenburskiej i rozmowy w Sulęcinie  /131

Postanowienia sejmików ziemskich w 1657 roku w sprawie dalszego funkcjonowania samorządowych formacji zbrojnych  /135

Odzyskanie Poznania z rak Brandenburczyków - koniec okupacji Wielkopolski właściwej  /149

Rozdział IX. Udział wojsk wielkopolskich w dalszych działaniach zbrojnych przeciwko Szwedom (1657-1659)    /159

Formacje wielkopolskie w wyprawach Stefana Czarnieckiego na Pomorze  /160

Porządkowanie spraw skarbowo-wojskowych w województwach wielkopolskich   /164

Losy zaciągów samorządowych w 1658 roku   /166

Rok 1659 - zakończenie walk ze Szwedami   /171

Drogo okupiony sukces. Krótki bilans drugiej wojny północnej  /175

Zakończenie  /179

Aneks / /187

Kalendarium   /192

Bibliografia   /203

Indeks osób   /213

Indeks geograficzny   /221