Polskie lalki celuloidowe

Książka autorstwa wybitnej badaczki dziejów dziecka i dzieciństwa, kolekcjonerki polskich lalek – prof. Doroty Żołądź-Strzelczyk oraz kolekcjonerki zabawek, pasjonatki i znawczyni lalek – Alicji Sztylko jest bez wątpienia pionierską publikacją, wpisującą się w nurt badań nad historią kultury materialnej, życia codziennego oraz historią przemysłu – w tym wypadku zabawkarskiego. W polskiej historiografii nie powstała bowiem do tej pory praca, w której tak szczegółowo opracowana zostałaby problematyka konkretnej zabawki – lalki, wytwarzanej z  określonego materiału, jakim jest celuloid. Publikacja jest zatem nowatorska poznawczo, a  przy tym niezwykle bogata w warstwie ikonograficznej – prezentowane treści zobrazowane zostały kilkuset fotografiami lalek, w większości z prywatnej kolekcji Doroty Żołądź-Strzelczyk oraz innych źródeł i kolekcji. 

 Wykonane na potrzeby niniejszej pracy kwerendy i badania wymagały analizy wielu rozproszonych źródeł o różnorodnym charakterze – pisanych, materialnych i ikonograficznych, co świadczy o wysokiej erudycji Autorek w obszarze podjętej w książce problematyki. Jest ona niewątpliwie wymiernym efektem wielu lat kolekcjonowania przez Autorki polskich lalek celuloidowych oraz pieczołowitego gromadzenia wiedzy na ich temat. Istotnym walorem publikacji jest jej struktura, złożona z dwóch doskonale uzupełniających się części: pierwszej, poświęconej dziejom produkcji lalek celuloidowych i ich specyfice oraz drugiej, stanowiącej opisy fabryk i zakładów produkujących lalki celuloidowe wraz ze szczegółowym omówieniem ich poszczególnych typów, dokonane w ujęciu chronologicznym – na przestrzeni niemal stulecia.

Publikacja stanowi kompendium wiedzy na temat polskich lalek celuloidowych, które posłuży z  pewnością nie tylko badaczom historii kultury materialnej, ale i pasjonatom dawnych zabawek oraz kolekcjonerom, poszukującym informacji na temat posiadanych w zbiorach lalek. Lektura książki pozwoli także niejednemu czytelnikowi z sentymentem wrócić do lat dzieciństwa, odnaleźć na jej kartach ukochaną lalę i poznać historię jej powstania.

Z recenzji dr hab. Moniki Nawrot-Borowskiej, prof. UKW

Spis treści:

Wstęp / 5

CZĘŚĆ I. Z DZIEJÓW PRODUKCJI LALEK CELULOIDOWYCH / 9

Celuloid – pierwsze tworzywo sztuczne / 11

O wytwarzaniu, właściwościach i zastosowaniach celuloidu / 11

Wynalezienie celuloidu i początki jego produkcji / 14

Rozwój przemysłu celuloidowego na świecie / 18

Początki przemysłu celuloidowego w Polsce / 20

Lalki celuloidowe – produkcja, konstrukcja i degradacja / 25

Początki produkcji lalek celuloidowych / 25

Proces produkcji lalek celuloidowych / 26

Konstrukcja lalek celuloidowych / 35

Przyczyny destrukcji i stan zachowania lalek celuloidowych / 45

Naprawy i konserwacja lalek celuloidowych / 49

CZĘŚĆ II. POLSKIE LALKI CELULOIDOWE / 55

OŚRODEK KALISKI / 57

Kilka uwag o lalkach kaliskich – systematyka, podobieństwa i cechy charakterystyczne / 59

Fabryka Lalek i Zabawek Adama Szrajera w Kaliszu / 63

1.1. Dzieje firmy / 63

Okres międzywojenny / 64

Kontakty handlowe /   66

Sprawy patentowe / 67

Celuloidowe lalki Szrajera na wystawach / 67

Adam Szrajer i jego rodzina /   69

Sygnatury lalek celuloidowych produkowanych w Fabryce Lalek i Zabawek Adama

Szrajera / 70

1.2. Lalki z Fabryki Adama Szrajera / 71

1.2.1. Lalki z celuloidu łączonego z innymi materiałami / 71

1.2.1.1. Popiersia: 310 – garsonka – R i RN, garsonka z biustem oraz 315 / 71

1.2.1.2. Głowa z celuloidu, ciało z materiału: lalka R.S., lalki noworodki / 81

1.2.1.3. Głowa otwarta: lalki „Modern”, „Progres” i Shirley (Szirlejka) / 83

1.2.2. Lalki w całości celuloidowe z głową zamkniętą / 87

1.2.2.1. Lalka: typ 0 – lalki baby 400, 500 i 600 / 87

1.2.2.2. Lalka: typ 1 – 610, 1610 / 92

1.1.2.3. Lalka: typ 2 – 640, 1640 – Zosia / 93

1.2.2.4. Lalka: typ 3 – 630, 1630 – Basia / 95

1.2.2.5. Lalki charakterystyczne: 650 – Jaś i Małgosia / 97

1.2.3. Lalki w całości celuloidowe z głową otwartą / 99

1.2.3.1. Lalka 500 S / 99

1.2.3.2. Lalka 600 S / 102

1.2.3.3. Lalka 700 S / 103

Okres okupacji – Teodor Reinke / 107

2.1. Dzieje kaliskiej wytwórni / 107

2.2. Lalki z czasów Teodora Reinkego  / 109

2.2.1. Lalka 310 – garsonka / 110

2.2.2. Lalka Szirlejka / 111

2.2.3. Lalki z głową zamkniętą / 112

2.2.3.1. Lalka: typ 0 – lalki baby 400 M, 500 M / 112

2.2.3.2. Lalka: typ 1 – lalki 610 / 113

2.2.3.3. Lalka: typ 4 – z dużym lokiem / 114

2.2.4. Lalki z głową otwartą / 115

2.2.4.1. Lalka 500 S / 115

2.2.4.2. Lalka 600 S / 117

2.2.4.3. Lalka 700 S / 118

Okres PRL / 119

3.1. Kaliskie Zakłady Tworzyw Sztucznych (KZTS) / 119

Sygnatury lalek wyprodukowanych w Kaliskich Zakładach Tworzyw Sztucznych / 125

3.1.1. Lalki produkowane przez Kaliskie Zakłady Tworzyw Sztucznych / 126

3.1.1.1. Lalka: typ 0 – ciało 400 i 500 / 127

3.1.1.2. Lalka: typ 1 / 133

3.1.1.3. Lalka: typ 2 – Zosia / 136

3.1.1.4. Lalka: typ 3 – Basia / 137

3.1.1.5. Lalka: typ 4 – lalka z dużym lokiem / 137

3.1.1.6. Lalka: typ 5 – „panna z loczkiem” / 139

3.1.1.7. Lalki śpiące / 145

3.2. Kaliskie Zakłady Przemysłu Terenowego (KZPT) / 159

3.3. Lalki inne / 169

3.4. Inne lalki kaliskie / 176

3.4.1. Lalki niesygnowane, prawdopodobnie kaliskie / 176

3.4.2. Lalki sygnowane, niezidentyfikowanych producentów / 178

OŚRODEK CZĘSTOCHOWSKI / 185

Kilka uwag o lalkach częstochowskich – systematyka, podobieństwa i cechy charakterystyczne / 187

Fabryka Zabawek i Wyrobów Celuloidowych „Seweryn Landau” (1887-1939) / 189

1.1. Dzieje firmy / 189

Wystawy / 191

1.2. Lalki z katalogu fabryki Seweryna Landaua / 193

1.3. Lalki, których nie ma w katalogu /  200

1.3.1. Popiersia / 201

1.3.2. Lalki siedzące / 201

1.3.3. Lalki siedząco-stojące / 202

1.3.4. Lalki śpiące / 204

1.3.5. Lalki charakterystyczne – Kiki /  206

Fabryka Wyrobów Celluloidowych i Metalowych „Kosmos” / 207

2.1. Dzieje firmy w okresie międzywojennym (1925–1939) / 207

2.2. Okres wojny i okupacji / 210

2.3. Zarząd „Społem” – lata 1945–1950 / 211

Czasy PRL /215

3.1. Częstochowska Fabryka Wyrobów Celuloidowych – lata 1950–1963 / 215

3.2. Częstochowskie Zakłady Zabawkarskie / 216

Sygnatury lalek częstochowskich / 216

3.3. Lalki sygnowane / 217

3.3.1. Popiersia / 217

3.3.2. Lalki siedzące / 219

3.3.3. Lalki stojące / 223

3.3.4. Lalki siedząco-stojące / 223

3.3.5. Lalki śpiące / 228

3.3.6. Lalki charakterystyczne / 229

3.4. Lalki niesygnowane, prawdopodobnie częstochowskie / 230

CZĘŚĆ III. INNI PRODUCENCI LALEK Z CELULOIDU / 237

Wytwórnia Zabawek Artystycznych „Bambino” / 239

Spółdzielnia Pracy „Miś” w Siedlcach / 241

Jarkowickie Zakłady Zabawkarskie / 244

Zakłady Chemiczne „Pronit” w Pionkach / 249

Lalki 66 cm / 252

Lalki ok. 50 cm / 255

Lalki 40–45 cm / 256

Lalki szmaciane z celuloidową twarzą-maską / 258

Zakończenie / 265

Bibliografia / 267

Polish celluloid dolls. Abstract / 271