Polska rewolucja a Kościół katolicki 1788-1792

Autor: Richard Butterwick

Rok wydania: 2019

Liczba stron: 1009

Format: 16,0 cm x 24,0 cm

Wydanie II

 

Rzeczpospolita w najmniejszym stopniu nie jest dla angielskiego historyka egzotyką, a równocześnie Butterwick ma także perspektywę zewnętrzną, która pozwala mu na stawianie odkrywczych pytań i na stałe porównywanie przemian Kościoła w Polsce z ,,rewolucjami” w innych krajach, zwłaszcza w józefińskiej Austrii oraz rewolucyjnej Francji. Niezwykle szeroka baza źródłowa pracy (zaczynając od Archivo Segreto Vaticano, a kończąc na archiwaliach kościelnych w Polsce, nieznanych naszym historykom) oraz świetna znajomość całej światowej literatury pozwoliły autorowi zarysować wielowątkowy i wielowarstwowy obraz problemów współżycia Kościoła i społeczeństwa, aktualny nie tylko w latach 1788-1792. Śledzimy z Butterwickiem stanowisko Stolicy Świętej wobec reform dotyczących duchowieństwa, problemy majątkowe i finansowe Kościoła (porównawczo także kościołów unickiego i prawosławnego), role polityczne jego hierarchów, związki między Kościołem a edukacją społeczeństwa, funkcję zakonów i zgromadzeń, stosunek opinii szlacheckiej do Kościoła i jego problemów, religijność społeczeństwa i personalne oblicze episkopatu Kościoła katolickiego, wpływy oświecenia na Kościół i dokonywane w nim przemiany. Dla tytułowej problematyki jest to książka fundamentalna, z uwagi na walory warsztatu historycznego – wybitna.
(prof. Zofia Zielińska)

Spis treści:

Wykaz skrótów  /11

Notatka o miarach i pieniądzach  /13

Od autora  /14

Wprowadzenie

1. Polska Rewolucja, Kościół katolicki i historycy  /22

2. Proces decyzyjny w ustroju republikańskim  /37

CZĘŚĆ I. Przed rewolucją

1. Zachmurzone apogeum Rzeczypospolitej wyznaniowej 1764-1772  /55

Te Deum laudamus; vivat rex!  /55

Ku katolickiej supremacji  /58

Katarzyna II, dysydenci i reakcja katolicka  /72

2. Rząd, społeczeństwo i Kościół katolicki po pierwszym rozbiorze  /82

Rada Nieustająca  /82

Sarmacka szlachta i kosmopolityczni magnaci?  /84

Gospodarka rolna i chłopstwo  /90

Miasta, Żydzi i policja  /94

Cezar i Bóg: podatki i suwerenność  /100

3. Duchowieństwo katolickie i jego sprawy doczesne  /109

Episkopat obrządku łacińskiego  /118

Diecezje, dekanaty i parafie w obrządku łacińskim  /118

Duchowieństwo zakonne /133

Fundusze duchowieństwa łacińskiego  /140

Duchowieństwo unickie wobec zagrożenia prawosławnego  /148

Ostrzeżenia i przykłady: duchowieństwo katolickie na ziemiach zabranych  /162

4. Oddziaływanie Oświecenia  /171

Państwowa pobożność a ludowy zabobon  /173

Duchowość i świeckość  /180

Eksjezuici i Komisja Edukacji Narodowej  /189

5. Polityka i kultura polityczna 1772-1788 /202

Rosja , król i opozycja 1772-1788  /202

Kodeks Zamoyskiego i pat polityczny 1777-1780  /210

Sprawa Sołtyka i wniesienie Michała Poniatowskiego 1781-1786  /218

Opozycja, szlachta i wojsko 1785-1786  /226

Polityka i pobożność; wyprawa Stanisława Augusta do Kaniowa i Krakowa w 1787 roku  /234

Zwłoka nad Newą, ferment w Polsce i ambicja prymasa 1787-1788   /244

6. Sejmiki sierpniowe 1788 roku  /257

Elekcje posłów  /257

Instrukcje poselskie  /266

Porównanie instrukcji z francuskimi cahiers de doleances  /274

Zły humor przeciw duchownym  /277

CZĘŚĆ II. Grabież  

7. Rewolucja republikańska: październik 1788 - styczeń 1789 roku  /282

Inauguracja i skonfederowanie sejmu  /283

Wojsko i departament wojskowy: 13 października - 3 listopada 1788 roku  /286

Publiczność rewolucyjnej Warszawy  /292

Zrzucenie gwarancji rosyjskiej: 5 listopada 1788 - 19 stycznia 1789 roku  /297

Konsekwencje dla Kościoła katolickiego  /302

8. Pierwsza fala polemik wokół Kościoła (do lata 1789 roku)  /305

Staszic, Nax, Kołłątaj, Pawlikowski  /305

Zarys polemik. Skarszewski, Jezierski, Baudouin  /315

Fundusze duchowne i użyteczność publiczna  /318

Między Oświeceniem a Anty-Oświeceniem  /325

Kazania  /329

Patriotyczny paradygmat  /331

9. Intrygi wokół biskupstwa krakowskiego  /333

Patrimonuim Reipublicae?  /333

Stanisław August między Lucchesinim a Stackelbergiem  /336

10. Podatek czy ofiara?  /351

Reakcja episkopatu na zagrożenie  /351

Ktoś iest uboższy nad Oyczyznę? 12-16 marca 1789 roku  /357

Spory o ulgi i zwolnienia podatkowe? 17-20 marca 1789 roku  /370

Dokuczanie prymasowi: 19, 23 i marca 1789 roku  /375

Katharsis i kontrowersja: Ofiara wieczysta i chłopi  /380

Realizacja i echa Ofiary wieczystej  /385

11. Bunty na Rusi? Przyczyny i następstwa paniki  /390

Bunty, bunty, alleluja, alleluja  /390

Fanatyzm panujący na prowincji: reakcje i represje  /395

Jedna wiara, jeden Kościół, dwa obrządki: reakcja hierarchii unickiej  /402

Reakcje na fanatyzm ludu w publicystyce  /405

Zapobieganie buntom i ułatwianie aliansu  /411

12. W poszukiwaniu źródeł dochodów  /417

Fundusz edukacyjny  /417

Kawalerowie maltańscy  /420

Klasztor i twierdza częstochowska  /424

Dysydenci i dyzunici: opodatkowanie duchowieństwa różnowierczego  /426

13. Sekularyzacja biskupstwa krakowskiego  /431

Targi o biskupstwo krakowskie  /431

Rozstrzygnięcie: 17 lipca 1789 roku  /436

Rzeczpospolita iest Samowładna Pani: 20-24 lipca 1789 roku  /445

Zdjęcie z krzyża Stanisława Augusta: 22-23 lipca 1789 roku  /450

To ukroci wszelką kabalę: zrównanie biskupstw: 22-24 lipca 1789 roku  /454

Przełom polityczny  /457

CZĘŚĆ III. Kompromis

14. Publicyści, gazeciarze i Kościół: lato 1789 - wiosna 1791 roku /471

Pawlikowski, Kołłątaj, Staszic  /471

Dyskurs skandalu: pamflety antyklerykalne  /480

Obrona duchowieństwa: kanonicy Skarszewski i Jezierski  /484

Na łamach prasy. Francja i Monarchia Habsburska w stanie zamętu  /488

Opatrzność i przymierze w listach pasterskich i kazaniach  /492

15. Po Funduszu dla woyska: 1789-1790  /499

Wyważona reakcja Rzymu  /499

Temporalia Kościoła krakowskiego  /509

Rekrutacja, komisje porządkowe i ambicje oświatowe  /511

Kwestia miejska i kwestia żydowska: wymiary religijne  /519

Ku nowej formie rządu  /526

16. Deputacja duchowna, collegium episcoporum i nuncjusz   /529

Projekty przedkładane deputacji  /530

Pierwsze wymiany zdań: październik 1789 - luty 1790 roku  /535

Ku kompromisowi: marzec-kwiecień 1790 roku  /551

Ostateczny projekt deputacji i niespodziewana szansa: maj 1790 roku  /555

17. Własność biskupia i reforma episkopatu: obrządek łaciński  /562

Pensje czy dobra biskupie? 25 maja 1790 roku  /562

Opodatkować czy nie opodatkować dochodów biskupów?  26 maja 1790 roku  /566

Suwerenność, równość i Księstwo Siewierskie: 27-29 maja 1790 roku  /567

Ograniczona reforma episkopatu: 29 maja-1 czerwca 1790 roku  /572

18. Dalsze debaty nad reformą Kościoła: obrządek ruski  /580

Wisi nad nami na włosku woyna  /580

Wśród pomnieyszych materyi: dopuszczenie metropolity do senatu  /582

Niepowodzenie w ustanowieniu nowych biskupstw  /587

Przeznaczenie nadwyżki dochodów: szpitale, seminaria czy wojsko?  /589

Opaci w opałach i granice reform  /591

19. Wprowadzenie reform i uniknięcie schizmy  /597

Zwłoka w Rzymie i zgorszenie in publico: episkopat łaciński  /597

Spóźnione i częściowe uznanie: episkopat ruski  /606

Porównania z Francją i Monarchią Habsburską  /609

20. Sceny z życia religijnego podczas Polskiej Rewolucji  /621

Biskupi i ich diecezje: Poniatowski, Massalski, Skarszewski  /621

Obyczaje warszawskie i mazowieckie pomruki  /630

Chwalebne i pożyteczne? Zakonnice, zakonnicy i publiczność  /634

21.Wokół Projektu do formy rządu  /643

Kryzys oświeconego republikanizmu  /643

Wiara panująca i wiary tolerowane  /649

22. Une renaissance de barbarie? Sejmiki listopadowe 1790 roku  /660

Kontrowersje wokół sukcesji, biskupa Sołtyka i eksjezuitów  /660

Przeciwko edukacyi [...] zburzenia i wołania o wskrzeszenie jezuitów  /664

Między antyklerykalizmem a lokalnymi interesami szlachty  /675

Sprawy społeczne, kulturalne, polityczne i fiskalne  /680

Nowi posłowie: niedoświadczeni, ale oświeceni?  /690

CZĘŚĆ IV. Opatrznościowa rewolucja

23. Prawo o Miastach Królewskich i Konstytucja 3 Maja  /695

Zajęcia sejmu: grudzień 1790 - marzec 1791 roku  /695

Prawo o Miastach Królewskich: obywatelstwo, tolerancja i religia  /700

Rewolucja 3  maja  /712

24. Przywództwo Polskiej Rewolucji wobec Kościoła katolickiego  /719

Ksiądz podkanclerzy Kołłątaj  /721

Powrót prymasa  /726

25. Propagowanie i sakralizacja Opatrznościowej Rewolucji  /738

Cud ręki boskiej, wyrwającej nas z ostatniego nieszczęścia i zguby  /738

Referendum: sejmiki lutowe 1792 roku  /746

Apoteoza: 3 maja 1792 roku  /758

26. Moralna domena Cezara  /770

Stolica Apostolska a Kodeks Stanisława Augusta  /771

Kwestia deputatów duchownych na trybunały  /778

Projekty edukacji jednostajnej i powszechnej  /785

Sprawa wskrzeszenia zakonu jezuickiego na sejmie  /788

Opowieści szkolne  /794

Komisja Policji a Kościół katolicki  /798

Walka o cenzurę duchowną  /802

27. Antychryst przychodzi z Francji  /807

Gandżara, kropidło, fajerka i pilnik  /807

Ah! wieku osiemnasty! gdzież twoie oświecenie?  /812

Zaraza francuska  /817

28. Unikanie dalszych reform kościelnych  /825

Aby żaden Duchowny nieużytecznym w kondycyi swoiey nieznaydował się  /827

Ostatnie starania o fundamentalną reformę duchowieństwa  /830

Wzorcowe parafie łacińskie na Ukrainie  /836

29. Autokefalia dla prawosławnych  /839

Kongregacja pińska  /839

Racja stanu a racja Kościoła  /842

Konfrontacja, maj 1792 roku  /847

30. Kontrrewolucja  /858

Niewinność i dobroć; obrona Polskiej Rewolucji  /858

Religia w dyskursie Kontrrewolucji  /862

Przystosowanie do nowego porządku  /870

Epilogi  /878

Zakończenie  /889

Bibliografia /899

Spis ilustracji  /952

Drzewo genealogiczne  /954

Indeks osób /955

Indeks nazw geograficznych  /980

Mapa 1 - Diecezje obrządku łacińskiego po I rozbiorze  /120

Mapa 2 - Diecezje obrządku ruskiego po I rozbiorze  /152

Mapa 3 - Miejsca, gdzie odbywały się sejmiki w 1788 i 1790 roku  /260

Mapa 4. Propozycje sejmowej deputacji duchownej repartycji diecezji łacińskich  /540

Wykaz tabel

Tabela 1 - Taxa jurium stolae proponowana przez episkopat  /534

Tabela 2 - Instrukcje sejmikowe z listopada 1790 roku  /682

Tabela 3 - Sejmiki lutowe 1792 roku a Konstytucja 3 Maja 1791  /748