O kształt zjednoczonego Królestwa. Niemieckie władztwo terytorialne a geneza społeczno-ustrojowej odrębności Polski

Autor: Sławomir Gawlas

Rok wydania: 2000

Liczba stron: 211

Okładka: twarda

Format: 17,00 cm x 24,00 cm

Seria: Res Humanae - studia

Uwagi - okładka z lekkimi zatarciami

Studium porównawcze, ukazujące wpływ modelu niemieckich władztw terytorialnych na księstwa polskie doby rozbicia dzielnicowego. Autor, korzystając z lepiej źródłowo poświadczonych zjawisk zachodzących w Rzeszy Niemieckiej, przedstawia - wzbogacony o wiele nie dostrzeganych dotąd elementów - zarys przemian państwa i społeczeństwa polskiego w XI-XIII w. Książka rozpoczęła serię: Res Humanae. Studia.

(opis wydawcy)

Spis treści:

Wstęp    /I  

1. Kolonizacja niemiecka — rozwój badań i ich historiograficzne uwarunkowania    /1Polityczne schematy nauki niemieckiej - 1, odpowiedzi historyków polskich - 1,twórczość K. Tymienieckiego i jej znaczenie - 2, uwikłanie publikacji powojennychw ideologię Ziem Odzyskanych - 3, narzucenie marksistowskiego schematu niemieckiejagresji feudalnej - 3, konstrukcja miasta na prawie polskim i jej druzgocąca krytyka przezK. Buczka - 4, modyfikacje niemieckiego obrazu kolonizacji - 4, jego przewartościowanie przez W. Schlesingera - 4, podjęcie rzeczowej dyskusji w twórczości S. Trawkowskiego i B. Zientary - 5, obustronne zbliżenie stanowisk - 5, nieefektywność narodowychinterpretacji mechanizmów społecznych i funkcji kolonizacji niemieckiej - 6.

 2. „Władztwo terytorialne poprzez kolonizację” - poszukiwania wewnętrznych przyczyn rozkładu Rzeszy Niemieckiej     /7 

Pochodzenie formuły „władztwo terytorialne poprzez kolonizację” - 7, koncepcja „wolnych królewskich” - 7, geneza wolności osadniczych - 7, analityczna użyteczność terminu państwo związków osobistych - 8, konsolidacja księstw terytorialnych w koncepcji T. Mayera — 8, jej reprezentatywność - 9, „kraj” jako wspólnota prawna w rozważaniach O. Brunnera - 9, pochodzenie władztwa terytorialnego w ujęciu W. Schlesingera - 9, wielość czynników i długotrwałość procesu powstawania władztw terytorialnych - 10, niecelowość zastępowania analizy ustrojowej opisem w kategoriach socjologicznych - 10, przeniesienie dyskusji na płaszczyźnie badań regionalnych - 11. 

3. Ottońsko-salicki model państwa i jego rozwój    /12 

Problem tzw. młodszych księstw szczepowych - 12, Kościół Rzeszy i jego funkcje - 12, servitium regis -  12, instytucja grafa - 13, marchie i burgwardy - 13, znaczenie uznania i lojalności możnych - 13, ministeriałowie - 13, początki królewskich terytoriów - 14, polityka Henryka IV - 14, rola pokojów bożych i ziemskich (landfrydów) jako narzędzia władzy - 14, przekształcenia wyższego sądownictwa - 15. 

4. Przemiany podstaw organizacyjnych władzy w XII w., koncepcja regaliów    /16
Umowność cezury połowy XI w.  16, desakralizacja godności królewskiej - 16, załamanie kompetencji grafów - 16, landgrafowie - 17, hrabstwa alodialne - 17, wójtostwa kościelne i ich znaczenie - 17, przemiany w wymiarze sprawiedliwości - 18, jego rola jako narzędzia władzy terytorialnej - 18, Zwierciadło Saskie - 18, terytorializacja prawa - 18, koncepcja regaliów - 19, spolia - 19, ronkalijska definicja regaliów - 19, jej włączenie do Consuetudines feudorum - 19, regalia narzędziem władzy książąt - 20, lenna przebudowa Rzeszy i zamykanie się stanu książąt - 20, poszczególne regalia- monopole skarbowo-gospodarcze - 20, pochodzenie regale ziemnego - 21, regalia programem władzy terytorialnej XII w. - 21. 

5. Budowa niemieckich terytoriów - mechanizmy oddolne    /22

 Różnorodność środków służących budowie terytorium - 22, konsekwencje dominacjipokrewieństwa agnatycznego - 22, proces budowy zamków i jego funkcje - 22, związekz karczunkami - 23, znaczenie kolonizacji wewnętrznej - 23, konsolidacja władztwaprzy pomocy zamków - 24, wspólnota rycerskiej kultury i jej znaczenie - 24, różnice w możliwościach budowy władztwa na obszarze starego i nowego osadnictwa - 25, przykład wysiłków organizacyjnych Henryka Lwa - 25, początki zarządu terytorialnego- 25, budowa rezydencji - 25, urzędy dworskie - 25.

6. Model miasta lokacyjnego -  proces powstawania     /26 

Lokacje w polityce terytorialnej Henryka Lwa - 26, początki i rozwój Lubeki - 26,przypadek Haldensleben - 27, wątpliwe założenia badań nad początkami miast - 27,zróżnicowanie krajobrazu miejskiego XII w. - 27, powstanie samorządu komunalnego- 27, polityka miejska Sztaufów - 28, villa forensis jako podstawowy typ wczesnejlokacji - 28, przywilej dla Fryburga Bryzgowijskiego 1120 r. - 28, ewolucyjny przebiegjego przekształcania się w miasto - 28, rola ruchu komunalnego dla sprecyzowaniaustrojowego modelu miasta - 29, związki miast - 29, instytucja Pfahlbürger - 29,narastanie konfliktu miast z władcami terytorialnymi w XIII w. - 29, znaczenie budowykamiennych murów - 30, zamek miejski jako gwarancja zależności - 30, nieporozumienia wokół interpretacji planu Fryburga Bryzgowijskiego - 30, ograniczenia wiarygodności analiz planistycznych - 30, powstanie układu przestrzennego Lubeki - 31, ulica targowa podstawowym składnikiem wczesnej lokacji - 31, geneza układu szachownicowego - 32, koncepcja T. Halla - 32, H. Kellera - 32, opinia B. Schwineköpera - 33, szersze uwarunkowania rozwoju umiejętności mierniczych - 33, przykład Ardres - 33, znaczenie stosunków własnościowych dla translokacji ośrodka - 33, długotrwałość procesu lokacji - 34, przyczyny standaryzacji działek i sposobu ich użytkowania - 34, wczesne układy regularne - 35, etapy powstawania planu Torunia i Chełmna - 35, cezura połowy XIII w. 35, problem progu lokacyjnego - 36, włączenie samorządu komunalnego do pełnego modelu miasta lokacyjnego - 36, semantyczny aspekt precyzowania ustrojowego kształtu miasta - 36.

7. Konsolidacja władztw terytorialnych - metody i standardy organizacyjno-społeczne   /38

Zjawisko mediatyzacji - 38, zależności lenne jako narzędzie umacniania zwierzchnictwaterytorialnego - 38, prawo kaduka i przymus lenny - 38, polityka uśredniania poddanych - 38, wypieranie wolnej szlachty - Austria i Styria - 39, Brandenburgia - 39, rola ministeriałów i standardy lenn rycerskich - 39, awans energiczniejszych rodzin w Nowej Marchii - 39, lenny charakter własności rycerskiej w Brandenburgii i na Pomorzu Zachodnim - 40, relikty świadczeń służebnych w Brandenburgii - 40, ministeriałowie biskupów Magdeburga - 40, ziemie cesarskie - terrae imperii w polityce Sztaufów - 40, Egerland - 41, Pleißenland - 41, ich rozkład - 41, przeciwdziałanie oddolnymmechanizmom budowy władztw - zobowiązanie udostępniania zamków seniorowi - 41,regale budowy umocnień - 42, polityka Przemysła Ottokara II w ziemiach austriackich - 42, sytuacja w Czechach i Morawach - 42, rola ministeriałów i regaliów w budowie władztw na wschodnim pograniczu Rzeszy - 43, polityka Zakonu krzyżackiego - 43, służebne podstawy funkcjonowania państwa w Europie Środkowej - 43, własności ziemi Inwärtseigen - 43, znaczenie ujednolicania statusu poddanych dla przyśpieszenia ich terytorialnej korporacjonalizacji — przykład Styrii - 44, objęcie przywództwa przez awansujące nowe rodziny - 44, konflikt Fryderyka II Walecznego z poddanymi i interwencja cesarska - 44, rywalizacja o dziedzictwo Babenbergów i Pax Austriaca Przemysła Ottokara II - 44, mechanizm narastania konfliktu z poddanymi w Austrii i Styrii - 45,polityka wobec miast - 45, rola Wiednia - 46, kompromisowa polityka Rudolfa I - 46, wzrost znaczenia miast - 46, konflikt Albrechta I o zakres władzy z poddanymi - 47, sąd ziemski świadectwem konsolidacji „kraju” jako stanowej koroporacji - 47, aspiracje Wiednia i ich ograniczenie - 47, porównawcza wartości polityki zastępowania starej szlachty ministeriałami - 47, oddolne wyłanianie nowej elity - 48, skuteczna polityka jej usuwania na terytorium arcybiskupów Salzburga - 48, jej analogie w Prusach - 48.

8. Zarząd terytorialny - przemiany rozwiązań i ich społeczne uwarunkowania    /49 

Rola budowy zamków - 49, burgrabstwa - 49, kasztelanowie flandryjscy - 50, ich analogie francuskie - 50, burggrafowie wschodnioniemieccy - 50, wójtostwa terytorialne - 50, zarząd dóbr Rzeszy - 51, powstanie funkcji prokuratora - 51, landwójtostwa - 51, ich rola w całościowej przebudowie podstaw władzy książęcej na Pomorzu Zachodnim - 52, wymiana elity możnych i kolonizacja niemiecka - 52, wójtostwa na Górnych Łużycach - 52, całościowy model kolonizacji arcybiskupa magdeburskiego Wichmanna - 53, jego zastosowanie na Śląsku w czasach Henryka Brodatego - 53, związek kolonizacji z ewolucyjną przebudową zarządu terytorialnego - 53, organizacja kasztelańska na Śląsku i jej likwidacja - 54, weichbildy - 54, powstanie przepisów prawa magdeburskiego - 54, jego recepcja na Śląsku - 54, organizacja weichbildów śląskich - 55, dalsza ewolucja organizacji sądownictwa w XIV w. - 55, dążenie Wrocławia do przejęcia kontroli nad obszarem księstwa - 55, podporządkowanie szlachty - 56, przejmowanie sądownictwa przez miasta Górnych Łużyc - 56, dominacja Związku sześciu miast - 57, konflikty ze szlachtą - 57, landwójtostwa w Rzeszy w 2 połowie XIII w. - 57, różnorodność rozwiązań zarządu terytorialnego i zawodność wnioskowania retrogresywnego - 58.

9. Późnośredniowieczne początki nowoczesnego państwa    /59

Zmiany w sposobie rozumienia zarządu terytorialnego po 1250 r. - 59, Amt i inne rozwiązania - 59, starosta (capitaneus) - 59, złożoności sytuacji w Rzeszy - 60, przemiany więzi lennej - 60, konsekwencje upowszechnienia pisma - 60, i wtargnięcia pieniądza do życia społecznego - 60, zastawy jako narzędzie polityki - 61, beda a konsolodacja stanów - 61, Corona regni - 61, korporacyjna wspólnota „kraju” - 61, organizacja rezydencji - 61

10. Przemiany władzy terytorialnej - obserwacje podsumowujące   /62  

Związek mechanizmów funkcjonowania społeczeństwa i możliwości organizacyjnych
władzy - 62, długotrwałość działania czynników dezintegracyjnych - 62, współzależność przemian więzi pokrewieństwa, kolonizacji i budowy zamków z początkami powstawania władztw terytorialnych - 62, rola kolonizacji jako narzędzia władzy - 63, znaczenie więzi lennych - 63, sprecyzowanie modelu władzy terytorialnej w 2 połowie XII w. - 63, uśrednianie poddanych i rozbudowa domeny - 63, konkretyzacja modelu władztwa i programu kolonizacji w XIII w. - 63.

11. Ustrój prawa książęcego w Polsce - uwagi o konstrukcji koncepcji     /65

Ius ducale w polskich źródłach XIII w. i historiografii naukowej - 65, koncepcja K. Buczka - 65, jego polemika z K. Modzelewskim - 66, ustrój prawa książęcego w ujęciu K. Modzelewskiego - 66, znaczenie wnioskowania retrogresywnego - 67, zastrzeżenia K. Buczka - 67, wspólne obu uczonym przekonanie o stabilności stosunków wewnętrznych - 68, anachroniczne założenia w analizie materiału źródłowego - 69, współautorstwo K. Buczka i K. Modzelewskiego w konstrukcji ustroju prawa książęcego - 70, uwagi o zarysie przemian społecznych H. Łowmiańskiego - 70, konieczność powiązania przemian w Europie Środkowej z procesami w Europie zachodniej - 70, porównawcze znaczenie stosunków w Rzeszy Niemieckiej - 71.

12. Główne elementy przemian społeczno–ustrojowych państwa polskiego w X - początek XIV w    /72

Militarny charakter pierwszej monarchii - 72, adaptacja elementów ottońsko–salickiego modelu państwa przez Kazimierza Odnowiciela - 73, wartoścì informacyjna relacji Galla Anonima o wydarzeniach 1093–1102 r. - 73, prowincje–księstwa podstawowym składnikiem struktury terytorialnej - 74, pozycja komesów prowincjonalnych  - 74, kasztelańska reforma organizacji grodowej w początku XIII w. oparta na wzorach burgrabstw - 74, problem marchii w XII w. - 74, przecenianie funkcji administracyjnych organizacji terytorialnej XI-XII w. - 75, rola wymiaru sprawiedliwości — 75, powszechności adaptacji instytucji hrabiego w Europie środkowej - 75, istnienie Kościoła państwowego w Polsce XII w. i jego przemiany - 75, „kasztelanie” możnowładcze -przykład Łękna - 76, znaczenie Kościoła prywatnego - 76, wysoki status i ambicje elity możnowładczej XII w. - 76, świadectwa przejmowania przez nią od XI/XII w. wzorów organizacyjnychi ideowych rodzinnej potęgi - 77, klasztor rodzinny lub prepozytura w centrum dóbr - 77,duża skala własności możnowładczej XII w. - 78, geneza tzw. Statutu Krzywoustego i funkcjonowanie senioratu - analiza J. Bieniaka i dalsza dyskusja - 78, statut monopolizował władzę w rękach rodziny panującej - 79, adaptacja koncepcji regaliów przez Mieszka Starego-  interpretacja opisu mistrza Wincentego wydarzeń w Krakowie 1173-1179 r. - 79, bardziej ogólny charakter polemiki kronikarza - 80, podobny kierunek polityki Bolesława Wysokiego na Śląsku - 81, powszechność adaptacji nowego modelu władzy terytorialnej od początku XIII w. - 82, założone funkcje immunitetu - 82, intensyfikacja świadczeń od ludności polskiej i odsuwanie możnych od korzyści z kolonizacji niemieckiej w polityce Henryka Brodatego- 82, szczególny nadzór nad lokacjami miejskimi - 83, intensyfikacja władzy książęcej w innych dzielnicach - 84, wyjątkowość sytuacji w Małopolsce Leszka Białego - 83,znaczenie informacyjne przywileju w Cieni - 84, słaba początkowo pozycja BolesławaWstydliwego -  84, znaczenie lokacji miejskich i dochodów z górnictwa dla zmiany układu sił - 85, niedopuszczenie do oddolnej budowy władztw w Polsce rezultatem recepcji koncepcjiregaliów - 85, przykłady dążeń biskupów - 85, przypadek wojewody kaliskiego Mikołaja Przedpełkowica - 86, utrzymanie bezpośredniej zależności rycerstwa od panującego - 86, prawo rycerskie w koncepcji K. Buczka - 86, wzory instytucji ministeiałów i niezbadaność ujęcia dynamicznego - 87, uniemożliwienie (poza Śląskiem) recepcji prawa lennego w dalszej fazie w związku z konsolidacją świadomości rycerstwa - 87, związek z genezą rodowej organizacji szlachty - 88, uśrednianie poddanych przyśpieszyło organizację rycerstwa w obronie swoich praw - 88, zastosowanie rozwiniętego modelu kolonizacji niemieckiej około połowy XIII w. — 88, osady targowe pierwszą fazą lokacji miejskich - 88, rygorystyczna przebudowa krajobrazu miejskiego od połowy XIII w. - 88, eliminowanie uprawnień dotychczasowych właścicieli - 89, problem miast biskupich - 89, adaptacja rady miejskiej i budowa murów - 89, dążenia mieszkańców dużych miast - analogie niemieckie – 89s, narastanie konfliktu z polskim rycerstwem, przykład Wrocławia i Krakowa — 90, miasta i wzory  Śląskie w polityce wewnętrznej Przemysła II — 90, kryzys społeczny w czasie rządówWładysława Łokietka - 91, znaczenie ustrojowe związku miast wielkopolskich - 91, analogia Gdańska - 91, polityka Wacława II w Małopolsce - porównawcze uzupełnienia do obserwacji T. Nowakowskiego - 92, władztwo biskupa Jana Muskaty - 92, problem murów miejskich Krakowa - 93, kompromis 1306 r. - intencja Krakowa i biskupa Muskaty - 93, bunt wójta Alberta związkiem miast - 93, jego znaczenie jako przesilenia społecznego - 94, rola konfliktu rycerstwo - miasta w obaleniu panowania gÆogowskiego w Wielkopolsce - 94, podobny mechanizm wydarzeń 1308 r. na Pomorzu Gdańskim - 94.

Uwagi końcowe    / 95
Zjednoczenie państwa rezultatem kryzysu, który określił jego kształt ustrojowy - 95, historyczne znaczenie dyfuzji modeli organizacyjno-ustrojowych i standardów społeczych - 95, autokratyzm peryferyjny związany z adaptacją modeli władzy - 96, Europa środkowa jako wariant rozwoju społeczeństwa feudalnego - 96, historyczna geneza polskiego odchylenia - 96. 

Przypisy   /97 

Wykaz skrótów    /205