Niemiecka Federacja Związków Zawodowych wobec wydarzeń w Polsce w latach 1980 - 1983

Autorka: Małgorzata Świder

Rok wydania: 2020

Liczba stron: 584

Okładka: twarda

Format: 17,0 cm x 24,5 cm

 

Gdy w sierpniu 1980 r. na polskim Wybrzeżu wybuchły strajki, zapewne niewiele osób liczyło się ze zwycięstwem robotników. Zapewne nikt wówczas nie przypuszczał, że zakończenie dekady lat osiemdziesiątych XX w. nastąpi przy okrągłym stole, dojdzie do transformacji politycznej i częściowo wolnych wyborów, a także nominowania na premiera Polski człowieka stojącego w opozycji do komunizmu. A jednak? W tym dziesięcioleciu miały miejsce wydarzenia, które wpłynęły nie tylko na społeczeństwo polskie, ale także na relacje bilateralne kraju i szeroko pojęte stosunki międzynarodowe. Bezsprzecznie ważnym partnerem politycznym dla Polski z racji mnogości kontaktów - zarówno politycznych, jak i gospodarczych, kulturalnych i obywatelskich - była RFN. W omawianym czasie rozbudowane kontakty z Warszawą utrzymywały zarówno niemieckie partie polityczne, jak i związki zawodowe, w tym Niemiecka Federacja Związków Zawodowych - Deutscher Gewerkschaftsbund (DGB).

Federacja, jako jedna z największych organizacji związkowych na świecie, była poważnym partnerem politycznym, posiadała bowiem środki i zaplecze osobowe do podejmowania skutecznej działalności. Dlatego działania inicjowane przez DGB lub jej związki branżowe na arenie międzynarodowej były bacznie obserwowane - przede wszystkim przez związkowców i polityków na Wschodzie. Był to jeden z determinantów siły zaangażowania się federacji w relacje niemiecko-polskie. Drugim istotnym kryterium był fakt, że DGB była (zachodnio) niemieckim związkiem zawodowym. I to właśnie był jeden z najważniejszych punktów w ocenie realnej możliwości włączenia się DGB w rozwój sytuacji w Polsce w latach osiemdziesiątych. Nie można zapominać o tym, że jakiekolwiek zaangażowanie RFN mogło być wykorzystane propagandowo. Niemcy i obawy z nimi związane stanowiły najlepszy argument do zjednoczenia narodu polskiego wokół rządu gwarantującego obronę przed ewentualnym niemieckim zagrożeniem. W Polsce mocno odczuwany był jeszcze tzw. syndrom niemiecki i strach przed Niemcami. Jak zauważył Piotr Madajczyk, "motyw niemiecki pełnił rozliczne funkcje: propagandową, obronną, kompensacyjną (chęć powetowania sobie strat) i integracyjną - najważniejszą dla polskich władz partyjno-państwowych". Nic tak nie łączy jak strach i wspólny wróg. Taką taktykę stosowano wobec narodu polskiego od 1945 r., posługując się problemem niemieckim w zależności od potrzeby i politycznych racji, zarówno na użytek wewnętrznej, jak i zewnętrznej polityki. Ewentualne dowody na zaangażowanie się DGB w sprawy "Solidarności" również mogły być wykorzystane przez rząd w Warszawie, a także rządy ościenne w Moskwie i Berlinie Wschodnim, jako dowody na rewizjonistyczne działania RFN czy dążenie "imperializmu zachodniego" do obalenia legalnej władzy i tym samym uzasadnienie potrzeby interwencji wojskowej w PRL. Z tego powodu niemiecko-polskie relacje związkowe musiały uwzględniać historyczny bagaż wzajemnych stosunków. Nie oznaczało to jednak, że całkowicie podporządkowano się "dyktatowi przeszłości" i zrezygnowano z kontaktów z nowo powstałymi strukturami, co wielokrotnie było przedmiotem rozmów dyplomatycznych na linii Bonn-Moskwa-Warszawa. Niemniej jednak podejmowano próby utrzymania tych relacji w tajemnicy, czemu służyły międzynarodowe kontakty niemieckich związkowców. Sprawdzianem dla polityki i relacji polsko-niemieckich oraz możliwości działania związkowców zachodnioniemieckich (a także ich organizacji międzynarodowych) w ramach solidarności związkowej miał być stan wojenny w Polsce, któremu towarzyszył głęboki kryzys gospodarczy, oraz szeroko zakrojona akcja pomocy humanitarnej dla Polski.

(opis Wydawcy)

Spis treści:

Wykaz skrótów  /12

Wstęp   /17

Z dziejów niemieckich związków zawodowych  /25

Niemieckie związki zawodowe do 1949 r.  /25

Związki zawodowe w RFN – konkurencja i współpraca  /35

Międzynarodowe centrale związkowe i międzynarodowa pozycja DGB   /49

Niemiecko-polskie relacje związkowe w okresie PRL   /59

Początki kontaktów związkowych   /59

Przemiany początku lat osiemdziesiątych   /63

Relacje polityczno-związkowe po 13 grudnia 1981 r.   /107

Zachodnioniemiecka pomoc dla Polski   /121

DGB i Biuro Informacyjno-Koordynujące NSZZ „Solidarność” w Bremie   /146

Zakończenie  /160

I. DGB i NSZZ „Solidarność” w latach 1980–1981

1. 1980 wrzesień 2 – Najważniejsze punkty dotyczące wydarzeń w Polsce  /181

2. 1980 wrzesień 4 – Pismo z Wydziału Międzynarodowego DGB do Heinza O. Vettera  /185

3. 1980 wrzesień – Relacja Charlesa Kassmana z pobytu w Gdańsku . . . . . . . . . . . . 188

4. 1980 wrzesień 1980 – Erwin Kristoffersen do Heinza O. Vettera w sprawie sytuacji w Polsce  /200

5. 1980 październik 6 – Sprawozdanie zarządu SPD  /202

6. 1980 październik 28 – Heinz O. Vetter do ambasadora PRL  /204

7. 1980 grudzień 1 – Wydział Międzynarodowy DGB o sytuacji w Polsce i stanowisku wolnych związków zawodowych  /206

8. 1980 grudzień 14 – Klaus M. Reiff do Erwina Kristoffersena   /210

9. 1980 grudzień 30 – Klaus M. Reiff do Erwina Kristoffersena  /212

10. 1981 styczeń 9 – Heinz O. Vetter do przewodniczących związków zawodowych i związków zawodowych branży przemysłowej  /214

11 1981 styczeń 11 – Klaus M. Reiff do Erwina Kristoffersena w sprawie zaproszenia dla Lecha Wałęsy  /216

12. 1981 styczeń 12 – Klaus M. Reiff do Erwina Kristofferesena o rozmowach z „Solidarnością”, Region Mazowsze  /218

13. 1981 styczeń – Informacje o wizycie członków „Solidarności” w Rzymie  /219

14. 1981 luty 11 – Pismo Międzyzakładowego Komitetu Założycielskiego w Gdańsku do DGB  /223

15. 1981 marzec 7 – Klaus M. Reiff do Erwina Kristoffersena o pomocy DGB dla Polski   /224

16. 1981 marzec 10 – Albin Szyszka do DGB   /227 

17. 1981 marzec 22 – Klaus M. Reiff do Erwina Kristoffersena o pomocy dla „Solidarności” /229

18. 1981 maj 1 – Klaus M. Reiff do Erwina Kristoffersena w sprawie wizyty i dalszej współpracy DGB z „Solidarnością”  /231

19. 1981 maj 8 – Erwin Kristoffersen do Heinza O. Vettera o kontaktach z „Solidarnością”   /233

20. 1981 czerwiec 9 – Okólnik nr 33 Międzynarodowej Federacji Pracowników Umysłowych Sektora Prywatnego (FIET)  /237

21. 1981 lipiec 6 – Erwin Kristoffersen do Heinza O. Vettera o wizycie Marka Chlebowicza w RFN  /239

22. 1981 lipiec 9 – Erwin Kristoffersen do Klausa M. Reiffa o wizytach delegacji „Solidarności” w RFN  /242

23. 1981 lipiec 13 – Albert Schunk o rozmowach z Markiem Chlebowiczem  /243

24. 1981 sierpień 6 – Erwin Kristoffersen do Klausa M. Reiffa o wizycie Marka Chlebowicza w RFN  /245

25. 1981 sierpień 19 – Heinz O. Vetter do członków Komisji Międzynarodowej o relacjach z Polską  /247

26. 1981 wrzesień 2 – Teleks Heinza O. Vettera do Ottona Kerstena o delegacji IBFG na I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność”  /250

27. 1981 wrzesień 3 – Teleks Ottona Kerstena do Heinza O. Vettera o delegacji IBFG na I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność”  /251

28. 1981 wrzesień 10 – Erwin Kristoffersen, Sprawozdanie z wizyty w Polsce w ramach udziału w I Krajowym Zjeździe Delegatów NSZZ „Solidarność”  /252

29. 1981 wrzesień 11 – Erwin Kristoffersen o wizycie w Polsce  /259

30. 1981 październik 23 – Wydział Międzynarodowy DGB do Heinza O. Vettera o wizycie Zbigniewa Bujaka i jego planowanej rozmowie w Zarządzie Federalnym DGB  /261

31. 1981 październik 28 – Erwin Kristoffersen do Williego Zimmermanna w sprawie studia radiowego dla „Solidarności”   /264

32. 1981 październik 30 – List Heinza O. Vettera do Lecha Wałęsy  /266

33. 1981 listopad 3 – List Klausa M. Reiffa do Erwina Kristoffersena w sprawie podróży Zbigniewa Bujaka odbytej do RFN  /267

34. 1981 listopad 11 – Notatka Erwina Kristoffersena o rozmowie z Tadeuszem Mazowieckim  /269

35. 1981 listopad 23 – Okólnik nr 48 (1981) Międzynarodowej Konfederacji Wolnych Związków Zawodowych (IBFG) w sprawie Apelu Lecha Wałęsy do pracowników i związków zawodowych w Europie Zachodniej  /272

36. 1981 listopad 26 – Erwin Kristoffersen do Heinza O. Vettera o apelu „Solidarności” do związków zawodowych w Europie Zachodniej  /275

37. 1981 listopad 30 – Klaus M. Reiff o wizycie Zbigniewa Bujaka w RFN  /277

38. 1981 grudzień 4 – Erwin Kristoffersen do Heinza O. Vettera w sprawie apelu Lecha Wałęsy  /279

39. 1981 grudzień 4 – Pismo Horsta Friebego do Gerharda Leminsky’ego z Fundacji Hansa Böcklera w sprawie kursów dla „Solidarności” /280

40. 1981 grudzień 6 – Klaus M. Reiff do Erwina Kristoffersena w sprawie współpracy z Regionem Mazowsze  /282

41. 1981 grudzień 10 – Projekt pisma Heinza O. Vettera  do Lecha Wałęsy  /284

II. Pomoc związkowa dla Polski

42. 1981 grudzień 14 – Deklaracja DGB w sprawie stanu wojennego  /289

43. 1981 grudzień 14 – IMB wobec stanu wojennego w Polsce  /290

44. 1981 grudzień 16 – O relacjach DGB ze związkowcami w Polsce, „Frankfurter Rundschau” /292

45. 1981 grudzień 17 – „Berliner Morgenpost” o demonstracji w Berlinie   /294

46. 1981 grudzień 18 – Projekt uchwały Bundestagu  /295

47. 1981 grudzień 21 – DGB wobec stanu wojennego w Polsce  /297

48. 1981 grudzień 21 – Wezwanie DGB o pomoc dla Polski /299

49. 1981 grudzień 22 – Wezwanie DGB do zbiórki solidarnościowej na rzecz Polski  /301

50. 1981 grudzień 22 – Wezwanie związku zawodowego handlowców do pomocy Polsce  /302

51. 1981 grudzień 22 – Martin Glöckner do Heinza O. Vettera w sprawie pomocy dla Polski  /303

52. 1981 grudzień 23 – Darowizna IG Metall dla Polski  /305

53. 1981 grudzień 30 – Eugen Loderer o pomocy dla Polski /306

54. 1982 styczeń 4 – Informacja o marszu protestacyjnym z Hamburga do Kolonii  /307

55. 1982 styczeń 8 – Wydział Zarządu Federalnego DGB ds. Młodzieży do E. Kristoffersena w sprawie akcji informacyjnej /309

56. 1982 styczeń 12 – DGB Zarząd Federalny do wszystkich struktur związkowych  /310

57. 1982 styczeń 14 – IMB o pomocy związkowców dla Polski  /312

58. 1982 styczeń 18 – Wydanie specjalne IGN  /315

59. 1982 styczeń 19 – SPD, Komunikat dla prasy  /319

60. 1982 styczeń 22 – „Dzień solidarności z Solidarnością”   /320

61. 1982 styczeń 25 – Zarząd Federalny DGB o pomocy dla Polski   /321

62. 1982 styczeń 25 – MSZ do Eugena Loderera  /322

63. 1982 styczeń 27 – Notatka służbowa Ulricha Borsdorfa  /329

64. 1982 styczeń 27 – Działania spółki Saarbergwerke na rzecz pomocy dla Polski  /330

65. 1982 styczeń 25 – Eugen Loderer do Heinza O. Vettera  /331

66. 1982 styczeń 26 – IG Metall do Zarządu Federalnego DGB   /333

67. 1982 styczeń 28 – Artykuł Günthera Badinga w „Die Welt” o „Dniu solidarności z Polską”  /334

68. 1982 styczeń 28 – FDP o „Dniu solidarności z Polską”  /337

69. 1982 styczeń 29 – Umowa między DGB i Caritasem  /339

70. 1982 styczeń 219 – Heinz O. Vetter o wydarzeniach w Polsce   /340

71. 1982 styczeń 29 – FDP o pomocy dla Polski   /342

72. 1982 styczeń 30 – Oświadczenie kanclerza Helmuta Schmidta o „Dniu solidarności z Polską”  /343

73. 1982 styczeń 30 – Telegram kanclerza RFN do DGB  /344

74. 1982 styczeń 30 – Informacja prasowa DGB  /346

75. 1982 luty 1 – Sąd Administracyjny w Gelsenkirchen do Zarządu Federalnego DGB   /349

76. 1982 luty 1 – Sprawozdanie z akcji pomocy Polsce  /351

77. 1982 luty 1 – E. Horii do Richarda Haara  /353

78. 1982 luty 1 – Belgijskie związki zawodowe w sprawie spotkania z Janem Pawłem II   /355 

79. 1982 luty 2 – Gerhard Schmidt o „Dniu solidarności z Polską”  /356

80. 1982 luty 5 – Oddział DGB w Mühldorf do Zarządu Federalnego DGB  /358

81. 1982 luty 6 – Klaus M. Reiff do Erwina Kristoffersena  /360

82. 1982 luty 10 – Achim Gerloff do Lothara Adamsa w sprawie darowizny  /362

83. 1982 luty 12 – Sprawozdanie z akcji „Solidarność z Polską”   /364

84. 1982 luty 15 – Theodor Gier do Heinza O. Vettera w sprawie solidarności ze związkami zawodowymi   /368

85. 1982 luty 17 – Wim Kok do Heinza O. Vettera  /371

86. 1982 luty 17 – Przyjęcie delegacji Światowej Konfederacji Pracy przez Jana Pawła II  /373

87. 1982 luty 17 – Apel z okazji wielkanocnego spotkania związkowego stowarzyszenia młodzieżowego /379

88. 1982 luty 22 – Oświadczenie sekretarza generalnego Międzynarodowej Federacji Metalowców Hermana Rebhana  /381

89. 1982 luty 23 – Socjaldemokratyczny Biuletyn Gospodarczy  /383

90. 1982 luty 24 – Tematyka rozmów z dziennikarzami w Brukseli /385 

91. 1982 luty 24 – Międzynarodowe Stowarzyszenie na rzecz Praw Człowieka do Ulricha Borsdorfa  /389

92. 1982 luty 24 – Ulrich Borsdorf do Gerharda Schmidta  /391

93. 1982 luty 26 – Ulrich Borsdorf do Gerharda Schmidta  /393

94. 1982 marzec 4 – Werner Hillenbrand do Eugena Loderera  /395

95. 1982 marzec 12 – Gerhard Schmidt do Zarządu Federalnego DGB  /396

96. 1982 marzec 22 – Grupa parlamentarna Parlamentu Europejskiego do Heinza O. Vettera  /402

97. 1982 marzec 23 – Ulrich Borsdorf do grupy członków Parlamentu Europejskiego  /403

98. 1982 marzec 24 – O sytuacji związkowej w Polsce   /404

99. 1982 kwiecień 4 – Niemiecki Związek Pracowników Umysłowych o zbiórce pieniędzy  /418

100. 1982 kwiecień 7 – Stowarzyszenie „Solidarność na rzecz Polski – DGB”. Informacja o działalności  /420

101. 1982 kwiecień 7 – Związek Zawodowy Dziennikarzy Niemieckich na rzecz Polski – informacja   /421

102. 1982 kwiecień 7 – Młodzieżówka związkowa na rzecz Polski i pokoju   /422

103. 1982 maj 27 – „Vorwärts” o akcji „Solidarność z »Solidarnością«”   /424

104. 1982 lipiec 16 – Biuro Informacyjne NSZZ „Solidarność” do Lothara Adamsa /425

105. 1982 sierpień 15 – Meldunek agencji prasowej DPA   /427

106 1982 sierpień 20 – Hans-Peter Heinrichs do Ericha Kristoffersena i Ulricha Borsdorfa   /428

107. 1982 sierpień 24 – Lothar Adams do Bertholda Zinsa  /430

108. 1982 październik 8 – Oświadczenie Międzynarodowej Federacji Metalowców  /432

109. 1982 październik 11 – Oświadczenie DGB  /434

110. 1982 listopad 4 – Informacja prasowa DGB  /435

111. 1982 listopad 8 – Protest DGB  /436

112. 1982 listopad 12 – Oświadczenie w sprawie Polski  /438

113. 1982 listopad 24 – Notatka służbowa  /443

114. 1982 listopad 29 – Materiały opatrunkowe dla Polski   /444

115. 1982 listopad 29 – MSZ do Erwina Kristoffersena   /446

116. 1982 grudzień 1 – Pomoc z Japonii dla Polski  /447

117. 1982 grudzień 2 – Informacja dla prasy   /448

118. 1983 [kwiecień – połowa czerwca] – Relacja z podróży do Polski   /450

119. 1983 styczeń 17 – Lothar Adams do Helmuta Manza   /457

120. 1983 luty 17 – Klaus M. Reiff do Erwina Kristoffersena  /459

121. 1983 marzec 24 – Lothar Adams do Roswithy Gehl  /460

122. 1983 kwiecień 20 – Klaus M. Reiff do Erwina Kristoffersena  /462

123. 1983 kwiecień 21 – Akcja „Dziennikarze pomagają dziennikarzom”  /463

124. 1983 kwiecień 21 – Notatka z narady  /465

125. 1983 maj 6 – Sytuacja związkowa w Polsce   /468

126. 1983 czerwiec 14 – Pomoc dla parafii w Tarnowskich Górach   /470

127. 1983 październik 3 – Klaus M. Reiff do Erwina Kristoffersena   /471

128. 1983 październik 20 – Erwin Kristoffersen do Klausa M. Reiffa  /473

129. 1986 – Zasady polityki finansowej NSZZ „Solidarność” w odniesieniu do pomocy zagranicznej  /474

III. DGB i Biuro Informacyjno-Koordynujące NSZZ „Solidarność” w Bremie (1981–1983)

130. 1982 styczeń 11 – Komunikat Izby Pracowniczej w Bremie dotyczący aktywności delegacji „Solidarności”   /479

131. 1982 luty 4 – Pismo przewodniczącego Zarządu Oddziału DGB w Bremie do Heinza O. Vettera   /480

132. 1982 luty 11 – Notatka z rozmowy Heinza O. Vettera z przedstawicielami delegacji „Solidarności”  /481

133. 1982 luty 9 – Pismo przedstawicieli „Solidarności” w Bremie do Zarządu Federalnego DGB  /483

134. 1982 luty 24 – Pismo Grupy Delegatów Krajowego Zjazdu NSZZ „Solidarność” za Granicą do Oskara Vettera   /485

135. 1982 luty 26 – Pismo Erwina Schmidta z DGB, Oddział w Bremie, do delegacji „Solidarności” w Bremie   /487

136. 1982 marzec 4 – Erwin Kristoffersen do Komitetu Koordynacyjnego NSZZ „Solidarność” we Francji   /488 

137. 1982 marzec 4 – Pismo Hansa Koschnicka do H[einza] O. Vettera  /490

138. 1982 marzec 8 – Pismo Wilhelma Musy z Oddziału w Nordmark do Zarządu Federalnego DGB, Wydział Międzynarodowy  /492

139. 1982 marzec 8 – Wilhelm Musa do Edmunda Hulsza   /494

140. 1982 marzec 8 – Notatka Wydziału Prawa Pracy i Polityki Społecznej DGB   /495

141. 1982 marzec 11 – Notatka Erwina Kristoffersena dla Heinza O. Vettera  /497

142. 1982 marzec 17 – Sprawozdanie ze spotkania przebywających w Niemczech członków NSZZ „Solidarność” w dniach 13–14.III.1982 r. w Düsseldorfie   /504

143. 1982 marzec 19 – Pismo Heinza O. Vettera do członków Zarządu Federalnego oraz przewodniczących oddziałów i kół regionalnych DGB w sprawie przedstawicieli „Solidarności”   /509

144. 1982 marzec 25 – Pismo Henryka Jagielskiego do Wydziału Międzynarodowego DGB  /513

145. 1982 marzec 29 – Erwin Kristoffersen do Wilhelma Musy  /515

146. 1982 kwiecień 1 – Pismo Williego Zimmermanna z Zarządu Federalnego DGB do Erwina Schmidta, przewodniczącego Oddziału DGB w Bremie  /516

147. 1982 kwiecień 2 – Erwin Kristoffersen do Erwina Schmidta  /517

148. 1982 maj 3 – Erwin Schmidt do Erwina Kristoffersena w sprawie „Solidarności”   /520

149. 1982 czerwiec 4 – Erwin Kristoffersen do Erwina Schmidta  /523

150. 1982 październik 28 – Sprawozdanie Erwina Kristoffersena na temat działalności i sytuacji Biura Informacyjnego „Solidarności” w Bremie  /525

151. 1982 grudzień 21 – Pismo Erwina Schmidta do Wydziału Międzynarodowego DGB w sprawie finansowania Biura „Solidarności” w Bremie  /533

152. 1982 grudzień 23 – Notatka dla Ernsta Breita  /534

153. 1983 styczeń 18 – Erwin Kristoffersen do Erwina Schmidta w sprawie finansowania Biura „Solidarności” w Bremie   /536

154. 1983 styczeń 18 – Henryk Jagielski do Erwina Kristoffersena w sprawie wynagrodzenia dla tłumacza  /537

155. 1983 styczeń 21 – Erwin Kristoffersen do Henryka Jagielskiego w sprawie finansowania Biura „Solidarności” w Bremie   /538

156.1983 luty 22 – Henryk Jagielski do Erwina Kristoffersena w sprawie działalności Biura „Solidarności” w Bremie  /540

157. 1983 maj 5 – Erwin Kristoffersen do Erwina Schmidta w sprawie funkcjonowania Biura „Solidarności” w Bremie   /542

158. 1983 czerwiec 16 – Pismo Kazimierza Kunikowskiego do Jakoba Deffnera z Oddziału DGB w Bawarii w sprawie pomocy w organizowaniu walki związkowej  /544

159. 1983 czerwiec 20 – Pismo Erwina Kristoffersena do Erwina Schmidta w sprawie działalności i finansowania działalności Biura „Solidarności” w Bremie  /546

160. 1983 lipiec 20 – Erwin Kristoffersen do Jerzego Milewskiego /548

161. 1983 sierpień 29 – Jerzy Milewski do Erwina Kristoffersena /550

162. 1983 wrzesień 6 – Pismo Biura Koordynacyjno-Informacyjnego NSZZ „Solidarność” w Bremie do DGB /552

163. 1983 wrzesień 9 – Erwin Kristoffersen do Erwina Schmidta w sprawie Biura w Bremie  /554

164. 1983 wrzesień 14 – Erwin Schmidt do Erwina Kristoffersena w sprawie zawieszenia działalności Biura „Solidarności” w Bremie   /555

165. 1983 listopad 18 – Jerzy Milewski do Erwina Kristoffersena  /557

166. 1983 listopad 28 – Joachim Radtke z Oddziału DGB w Bremie do Erwina Kristoffersena   /559

167. 1983 grudzień 7 – List Erwina Kristoffersona do Andrzeja Chileckiego w sprawie Biura „Solidarności” w Bremie   /561

168. 1982 styczeń 11 – Artykuł z „Der Spiegel”   /563

Bibliografia   /564 

Indeks osób  /577