Na rozstajnych drogach. Mazowsze a Małopolska w latach 1138-1313

Autorka: Agnieszka Teterycz-Puzio

Rok wydania: 2012

Liczba stron: 513

Okładka: miękka

Format: 17,00 cm x 24,00

Uwagi - okładka i brzegi stron przykurzone

Mazowsze w okresie I Rzeczypospolitej było uważane za najuboższą, wręcz zacofaną część Polski, zaś sąsiadująca z nim Małopolska - za centrum Królestwa. Zastanawia tak skrajnie odmienny kierunek rozwoju obu ziem. W Małopolsce widoczny był szybki rozwój gospodarczy i kulturalny, tu skupiało się życie polityczne Królestwa, zaś Mazowsze oceniano jako najsłabsze pod względem ekonomicznym. Charakterystyczna dla Mazowsza była duża liczba ubogiej szlachty, co tłumaczono warunkami geograficznymi utrudniającymi tworzenie dużych posiadłości, pozostałością ustroju rodowego bądź prowadzoną już od XIII w. przez książąt intensywną akcją osadniczą dla zabezpieczenia północnych i wschodnich granic dzielnicy. Mazowsze - ziemia opanowana przez Piastów wcześniej niż Małopolska - nie znalazło się w ramach odradzającego się po j kresie rozbicia dzielnicowego państwa. Ostatecznie zostało inkorporowane dopiero l 1529 r. (poszczególne ziemie przyłączono wcześniej: rawską w 1462 r., płocką .w 1495 r., czerską w 1526 r.).

Przyczyn późniejszej sytuacji na Mazowszu szuka się w wydarzeniach okresu rozbicia dzielnicowego, a zwłaszcza wiąże się je z panowaniem Konrada Mazowieckiego oraz jego synów i wnuków, prowadzących nieustające walki pustoszące Mazowsze. W pracy podejmuję próbę znalezienia odpowiedzi na pytanie, jakie było miejsce Mazowsza w strukturze państwa piastowskiego w okresie średniowiecza, czy i w jakim zakresie różniło się ono od innych ziem państwa Piastów, jakie wydarzenia czy procesy już w okresie wczesnopiastowskim, a zwłaszcza w czasie rozbicia dzielnicowego zadecydowały o późniejszych losach Mazowsza, o tym, że były one inne niż z sąsiedniej Małopolski.

Służyć ma temu porównanie dwóch ziem o zbliżonym położeniu geopolitycznym, prześledzenie procesów osadniczych, gospodarczych i politycznych przebiegających na Mazowszu na tle sytuacji w Małopolsce, a zwłaszcza w jej północnej części - na ziemi sandomierskiej”

(ze wstępu)

Spis treści:

Wstęp   /5

1. Zakres i struktura pracy  /6

2. Problematyka rozprawy w świetle dorobku historiografii  /9

Rozdział I. Geograficzne i osadnicze aspekty rozwoju Mazowsza i Małopolski w X-XIII wieku  /16

1. Warunki geograficzne (ukształtowanie terenu, gleby, sieć rzeczna, klimat, lasy) a rozwój osadnictwa na Mazowszu i w Małopolsce   /16

2. Terminy "Mazowsze" i "Małopolska" w rozwoju historycznym   /26

3. Zasięg terytorium Mazowsza i Małopolski w świetle badań i jego zmiany w 1313 roku   /40

a. Zasięg terytorialny pojęć "Mazowsze" "Małopolska" do XII wieku   /40

b. Zasięg terytorialny dzielnicy książąt mazowieckich w okresie rozbicia dzielnicowego  /56

4. Specyfika i rola pogranicza na Mazowszu i w Małopolsce  /56

a. Północno-wschodnie rubieże Mazowsza  /63

b. Pogranicze Mazowsza i Małopolski. Ziemia łukowska  /67

c. Międzyrzecze Wisły i Pilicy jako małopolsko-mazowiecka strefa graniczna   /70

5. Potencjał demograficzny Mazowsza i Małopolski  /79

6. Mazowieckie skupiska osadnicze (w porównaniu z Małopolską)   /82

7. Szlaki komunikacyjne - połączenia między prowincjami i między dzielnicami  .106

Rozdział II. Mazowsze w ustroju Polski piastowskiej do 1313 roku (w porównaniu z Małopolską)  /113

1. Pojęcie "prowincja" w źródłach mazowieckich i małopolskich dotyczących okresu rozbicia dzielnicowego   /113

2. Ducatus - znaczenie na Mazowszu i w Małopolsce  /117

3. Dominium - w świetle źródeł dotyczących Mazowsza i Małopolski   /120

4. Znaczenie terminu terra na Mazowszu i w Małopolsce   /125

5. Pojęcie castellania w źródłach mazowieckich i małopolskich   /134

6. Territorium i districtus w mazowieckich i małopolskich informacjach źródłowych   /136

7. Kancelaria książęca na Mazowszu i w Małopolsce w XIII wieku   /140

8. Kształtowanie się i ewolucja urzędów na Mazowszu w porównaniu z Małopolską (skład, kompetencje, hierarchia)   /146

Rozdział III. Polityka książąt mazowieckich wobec Małopolski   /159

1. Rządy synów Bolesława Krzywoustego w Małopolsce i na Mazowszu   /159

2. Mazowsze i Małopolska w okresie rządów Leszka Białego i Konrada Mazowieckiego   /166

a. Małoletni bracia pod opieką matki    /166

b. Polityka Leszka Białego i Konrada Mazowieckiego wobec Rusi. Odmienne plany braci   /171

c. Polityka Konrada Mazowieckiego i Leszka Białego wobec Prusów  /178

d. Rozłam między Kazimierzowcami?  /184

3. Zakony rycerskie w polityce książąt mazowieckich i małopolskich   /187

4. Walka Konrada I o Kraków  /195

a. Walki i działania dyplomatyczne (spotkania i zjazdy z Grzymisławą, książętami piastowskimi oraz możnowładztwem)   /195

b. Konrad I władcą Małopolski   .207

c. Po klęsce suchodolskiej. Z pomocą ruską i litewską - epilog walk o Kraków   /209

5. Polityka dynastyczna Konrada Mazowieckiego. Relacje z synami   /216

6. Mazowsze w czasach Konrada Mazowieckiego. Polityka wewnętrzna księcia   /222

7. Siemowit I a Bolesław Wstydliwy   /230

8. Kulminacja konfliktu między synami Konrada Mazowieckiego (Siemowitem I i Kazimierzem kujawskim) i jego następstwa   /240

9. Walki między braćmi Konradem II i Bolesławem II a polityka książąt mazowieckich wobec Małopolski   /250

10. Zgodna współpraca braci Konrada II i Bolesława II   /262

11. Bolesław II, władca zjednoczonego Mazowsze (1294-1313) wobec Małopolski   /250

12. Kierunki polityki książąt mazowieckich w XII i XIII w. Zbieżności i rozbieżności w polityce mazowieckiej i małopolskiej   /269

Rozdział IV. Świeckie otoczenie książąt mazowieckich a kontakty Mazowsza z Małopolską   /275

1. Formowanie się mazowieckiej elity dzielnicowej na tle sytuacji w Małopolsce   /275

2. Środowisko związane z Konradem Mazowieckim do 1217 roku   /287

3. Możni a Konrad w latach 1217-1227   /292

4. Kontakty Konrada Mazowieckiego z możnowładztwem małopolskim w okresie walki o panowanie w Małopolsce   /301

5. Mazowieckie otoczenie książęce w latach 30. XIII wieku   /318

6. Otoczenie Konrada Mazowieckiego w czasie jego krakowskich rządów (1241-1243)   /323

7. Lata 1243-1247 - za wszelką cenę po Kraków   /326

8. Otoczenie Bolesława I, syna Konrada Mazowieckiego   /332

9. Otoczenie Siemowita I   /339

10. Otoczenie Konrada I   /345

11. Otoczenie Bolesława II   /348

12. Pozycja możnowładztwa mazowieckiego i małopolskiego w świetle dokumentów   /353

Rozdział V. Rola Kościoła i duchowieństwa mazowieckiego (biskupstw, klasztorów, zakonów rycerskich) w formowaniu relacji mazowiecko-małopolskich   /363

1. Struktura Kościoła na Mazowszu (w porównaniu z Małopolską)   /363

2. Działalność polityczna przedstawicieli mazowieckiego Kościoła (w porównaniu z aktywnością polityczną dostojników kościelnych Małopolski)   /374

Zakończenie   /399

Bibliografia  /403

Wykaz skrótów   /440

Aneks  /441

Tabela I. Występowanie urzędników (miejsce na listach świadków) i możnych w dokumentach książąt mazowieckich (wybrane dokumenty)  /441

Tabela II. Zjazdy Konrada Mazowieckiego z synami oraz władcami innych dzielnic  /463

Indeks osób   /469

Indeks nazw geograficznych i etnicznych   /497