Młynarstwo w dobrach królewskich, kościelnych i szlacheckich w północnych powiatach województwa pomorskiego w latach 1466-1626

Młynarstwo w północnej części województwa pomorskiego w latach 1466-1626 było dobrze prosperującą branżą przetwórstwa, i to nie tylko rolnego. Wynikało to zapewne z faktu, że na tym terenie nie prowadzono wówczas wojen mających bezpośredni wpływ na funkcjonowanie młynów. Pozytywnie stymulujące było też oddziaływanie Gdańska - wysoko rozwiniętego ośrodka wytwórczości i kapitału oraz licznie tu rozlokowanych bogatych w latyfundia i aktywnych gospodarczo klasztorów. Przedsiębiorczy gdańszczanie korzystali z sąsiedztwa dóbr kościelnych rozlokowanych wokół obszarów miejskich i chętnie dzierżawili zakładane na lokalnych ciekach wodnych młyny. To dlatego m.in. najgęstsza sieć zakładów młyńskich na przebadanym terytorium dotyczyła niewielkiego obszarowo powiatu gdańskiego, teoretycznie pozbawionego ośrodków miejskich. Najwięcej młynów funkcjonowało nad Potokiem Oliwskim i potokiem Strzyża w dobrach nominalnie należących do opactwa cysterskiego w Oliwie. Były to najlepiej prosperujące zakłady, dobrze rokujące na przyszłość. W innych przebadanych powiatach intensyfikacja liczby młynów i kół wodnych dotyczyła - oprócz dóbr klasztornych - przede wszystkim kilku miast królewskich. Nie powinno zatem dziwić, że młynarstwo najsłabiej rozwinęło się w najdalej usytuowanym od Gdańska powiecie mirachowskim, gdzie w ogóle nie było miast, ponieważ obejmował słabo zagospodarowane tereny leśne Prus Królewskich. Bardzo dużo młynów dysponowało obiektami wybudowanymi jeszcze przed wybuchem wojny trzynastoletniej. W ciągu 160 lat uległy one stopniowej, lecz trudnej do uchwycenia ewolucji, skutkującej powstaniem molinotopu.

(od autora)

Spis treści:

Wstęp    /7

Przedmiot badań    /7

Konstrukcja pracy    /19

Metody pracy    /21

Stan badań     /23

Materiały źródłowe     /29

1. Zarys dziejów młynarstwa od średniowiecza do początku XVII w.   /40

1.1. Młynarstwo w Europie    /40

1.2. Technika stosowana w młynach i wiatrakach do początku XVII w.   /49

1.3. Młynarstwo w Polsce    /60

1.4. Młynarstwo na Pomorzu Gdańskim do 1466 r.    /69

1.4.1. Młyny książęce/krzyżackie („państwowe”)     /69

1.4.2. Młyny kościelne (zakonne)    /77

1.4.3. Młyny szlacheckie   /79

1.4.4. Wykaz młynów w północnej części województwa pomorskiego do 1454 r.    /81

2. Podział administracyjny Prus Królewskich i sieć wodna na Pomorzu Gdańskim    /96

2.1. Administracja w Prusach Królewskich. Powiaty. Starostwa, klucze wiosek i osady województwa pomorskiego w powiatach puckim, mirachowskim, gdańskim oraz tczewskim    /96

2.1.1. Dobra królewskie    /103

2.1.2. Dobra kościelne   /105

2.1.3. Dobra szlacheckie    /111

2.1.4. Dobra wielkich miast Prus Królewskich (Gdańska, Torunia, Elbląga)    / 114

2.2. Sieć wodna na Pomorzu Gdańskim   /117

2.3. Systemy pieniężny i miar na Pomorzu Gdańskim (w Prusach Królewskich)    /125

3. Młyny w północnych powiatach województwa pomorskiego w latach 1466-1626    /129

3.1. Liczba młynów i ich lokalizacja    /129

3.1.1. Liczba młynów i ich lokalizacja w dobrach królewskich    /130

3.1.2. Liczba młynów i ich lokalizacja w dobrach kościelnych    /138

3.1.3. Liczba młynów i ich lokalizacja w dobrach szlacheckich    /141

3.1.4. Wnioski   /145

3.2. Rodzaj produkcji    /163

3.2.1. Rodzaje młynów   /163

3.2.2 Wnioski   /186

3.3. Budynek młyna i jego wyposażenie   /195

3.3.1. Charakterystyka obiektów młyńskich    /195

3.3.2. Wnioski    /218

4. Młynarze z północnych powiatów województwa pomorskiego w latach 1466-1626   /224

4.1. Zawód młynarza    /224

4.1.1. Charakterystyka zawodu młynarza    /224

4.1.2. Wnioski   /231

4.2. Obowiązki młynarzy   /236

4.2.1. Obowiązki w utrzymaniu obiektu młyńskiego i jego wyposażenia   /236

4.2.2. Obowiązki wobec właściciela    /240

4.2.3. Wnioski    /251

4.3. Korzyści młynarzy    /259

4.3.1. Opłaty za korzystanie z usług młynarskich     /259

4.3.2. Dodatkowe źródła dochodu młynarzy    /261

4.3.3. Pomoc przy naprawach, zapłata za użytkowanie   /263

4.3.4. Wnioski    /264

Zakończenie    /266

Słownik terminów związanych z młynarstwem    /281

łacińsko-polski    /281

niemiecko-polski    /285

polskie terminy związane z młynarstwem    /287

Aneks    /291

Bibliografia     /355

Spis tabel    /375

Spis wykresów   /377

Spis map    /379

Spis fotografii    /380

Indeks  /381